Buyrak to'qimasi
murakkab mikroskopik tuzilishga ega bo'lgan nefronlardan tashkil
topgan. Har qaysi buyrakda I mln atrofida nefron bor. Nefronlar
buyrakning ish bajaruvchi asosiy tuzilmasi hisoblanadi. Ular
murakkab tuzilgan. Buyrakning po'st qavatida vo¬ronka shaklidagi
Shumlyanskiy-Baumen kapsulasijoylashgan bo'lib, u ikki qavatli
yupqa pardadan tashkil topgan. Ushbu kapsuladan birinchi tartib
egri-bugri kalavasimon kanalchalar boshlanib, buy¬rakning
po'st qavatidan mag'iz qavatiga o~tadi. Buyrakning mag'iz qismida
kalavasimon kanalcha to'g'rilanib, yuqoriga buriladi. Bu burilish
joyi Genii halqasi deb ataladi. So'ngra u yana buyrakning po'st
qavatiga o'tib, ikkinchi tartib egri-bugri kalavasimon kanalchani
hosil qiladi. U chiqaruvchi kanalga tutashadi (2, 3, 4- rasmlar).
Yuqorida bitta nefronning tuzilishi bayon etildi. Har bir buy¬rakda
shunday nefronlardan 1 mln atrofida bo'ladi. Ulaming egribugri
kalavasimon kanalchalarining uzunligi 120 km, devorining sathi
esa 40 m2 atrofida bo'ladi. Chiqaruvchi kanal buyrakning po'st
va mag'iz qavatlari orqali o'tib, buyrak jomiga quyiladi. Undan
esa yuqorigi siydik yo'li boshlanadi.Shumlyanskiy - Baumen kapsulasiga
arteriya tomiri kirib, mayda tomirchalarga, ya'ni to'rsimon
shakldagi kapillyarlarga bo'linib, Malpigi tugunchasini hosil
qiladi. Bu tugunchaning kapillyarlari yana bir-biri bilan qo'shilib,
kapsuladan chiquvchi arteriya tomirini hosil qiladi. Shu tomir
kapsuladan chiqib, yanada mayda kapil¬lyarlarga bo'linadi,
ular esa egri-bugri kalavasimon kanalchalar va Genii halqasi
atrofini to'rsimon shaklda o'raydi. Shunday qilib, buyrakda
qon aylanishining asosiy xususiyati shundan iboratki, arteriya
qoni ikki joyda to'rsimon shakldagi kapillyarlar orqali o'tadi.
Shundan keyin arteriya kapillyarlar tomirlaridan vena kapillyar
tomirlari boshlanadi. Ular bir-biri bilan qo'shilib, buyrak
venasini hosil qiladi.
Siydik yo'li buyrak jomidan boshlanib, qorinning orqa devori
bo'ylab pastga tushadi va siydik pufagiga tutashadi. Siydik
yo'lining uzunligi katta yoshli odamda o'rtacha 30sm bo'lib,
uning devori uch qavatdan: ichki - shilliq qavat, o'rta - muskul
qavat va tashqi - seroz qavatdan iborat. Buyrakda filtrlanib
hosil bo'lgan siydik, siydik yo'li orqali siydik pufagiga uzluksiz
quyilib turadi.
Siydik pufagi qorinning pastki qismida chanoq sohasida joylash¬gan
bo'lib, uning hajmi katta odamda 500-700 ml bo'ladi. Siydik
pufagining devori uch qavatdan: ichki - shilliq, o'rta - muskul,
tashqi - seroz qavatdan iborat. Uning tub qismida uchta teshikcha
bo'lib, ulaming ikkitasi o'ng va chap buyraklardan siydik yo'llarining
quyilish joyi, bittasi siydik kanalining chiqish joyi. Siydik
pufagi to'lgandan so'ng, uning devori taranglashib, sezuvchi
retseptorlami qo'zg'atadi. Hosil bo'lgan impuls oldin orqa miyaga,
undan bosh miya yarim sharlariga boradi va odamda siydik chiqarish
refleksi yuzaga keladi. Harakatlantiruvchi nervlaming qo'zg'alishi
orqali siydik pufagi devorining silliq muskullari qisqarib,
unda to'plangan siydik, siydik chiqarish kanali orqali tashqariga
chiqariladi.
Buyrakda siydik hosil bo'lishi. Buyrakda siydik hosil bo'lishi
ikki davr (faza)ga bo'linadi. Birinchi davr - filtratsiya davri
deyilib, u birlamchi siydik hosil bo'lishidan iborat. Bunda
Malpigi tugun¬chalarining arteriya kapillyarlari orqali
qonning suyuq qismi filtrla¬nib, Shumlyanskiy - Baumen kapsulasi
bo'shlig'iga o'tadi. Bu jarayonning o'tishi kapillyarlardagi
bosimning yuqori, kapsuladagi bosimning past bo'lishiga bog'liq.
Birlamchi siydikning tarkibi qon plazmasining tarkibiga yaqin
bo'lib, unda faqat oqsil bo'lmaydi. Chunki u kapillyar qon tomirlari
devoridan filtrlanib o'tmaydi. Kapsuladagi birlamchi siydik
kalavasimon kanalchalarga o'tadi. Bu kanalchalarning devori
orqali birlamchi siydik tarkibidagi qand va aminokislotalarning
hammasi, suv va mineral tuzlarning ko'p qismi, ya'ni 98,5-99,0%
i vena tomirlariga qayta so'riladi. Bunga reabsorbsiya jarayoni
deyilib, bu siydik hosil bo'lishining ikkinchi davri hisoblanadi.
Kanalchalarda qolgan siydik ikkilamchi siydik deyilib, uning
tarkibida moddalar almashinuvi natijasida to'qimalarda hosil
bo'lgan qoldiq azot, mochevina, kreatinin kabi chiqindi moddaIar,
ma'lum miqdorda tuz va suv bo'ladi.
Katta odamda bir kecha-kunduzda o'rtacha 100 l birlamchi siydik
filtrlanib, uning 98,5-99 l kalavasimon kanalchalar devori orqali
qonga qayta so'riladi, qolgan 1-1,5 l ikkilamchi siydik sifatida
tashqariga ajratiladi.Buyrak funksiyasining boshqarilishi. Buyrakda
siydik hosil bo'li¬shi nerv va gumoral yo'l bilan boshqariladi.
Simpatik nerv tola¬lari buyrak qon tomirlarini toraytirib,
siydik ajralishini kamaytiradi. Parasimpatik nerv tolalari esa
buyrak qon tomirlarini kengaytirib,
siydik ajralishini ko'paytiradi. Bu nervlarning markazi orqa
va bosh miyada joylashgan. Bosh miyaning pastki sohasida joylashgan
gipofiz bezining orqa bo'lagida sintezlanadigan antidiuretik
gormon (ADG) buyrak egri-bugri kanalchalarining devoriga ta'sir
etib, reabsorbsiya jarayonini kuchaytiradi va siydik ajralishini
kamaytiradi. Qalqonsimon bezda sintezlanadigan tiroksin gormoni,
aksincha, reabsorbsiya jarayonini pasaytirib, siydik ajralishini
ko'paytiradi.
Ikkala buyrakda 2-2,5 mln atrofida nefron bo'lib, ular navbat
bilan isWaydi. Har qaysi nefron taxminan 15 minut isWab, 40¬45
minut dam oladi. Shunday qilib, bir kecha-kunduz davomida uzluksiz
ravishda siydik hosil bo'lib turadi. Ajratiladigan siydik miqdori
iste'mol qilinadigan suyuqlik miqdoriga, ob-havoga hamda bajariladigan
ishning turiga bog'liq. Issiq vaqtda, jismoniy ish bajarganda
siydik ajralishi kamayadi, chunki ter ajralishi ko'payadi. |