|
Tayanch-harakatlanish
sistemasining tuzilishi |
Bu sistema uch qismdan:
suyak, muskul va nerv sistemasidan iborat. |
|
Suyak sistemasi. Odam
skeleti |
Suyak sistemasi
odam skeletini tashkil qilib, uning funksiyasi ko'p qirrali.
Eng muhimi gavdada u tayaneh va himoya vazifasini bajaradi.
Skeletning tayaneh funksiyasi tufayli odam o'z qomatini to'g'ri
tutadi. Skelet ichki organlarni, qon tomirlari va nerv sistemasini
himoya qilish vazifasini ham o'taydi. Masalan, bosh miya kalla
suyagi qopqog'i iehida, orqa miya umurtqa pog'onasi¬ning
kanalida; o'pkalar, traxeya va bronxlar, yurak va yirik qon
tomirlari ko'krak qafasida joylashganligi tufayli tashqi muhitning
noqulay ta'siridan himoyalangan. Suyaklarning ko'mik qismida
qonning shakIli elementlari (eritrotsitlar, leykotsitlar, trombotsitlar)
ishlab ehiqariladi. Bundan tashqari, suyaklar mineral tuz]ar
deposi (to'planadigan joyi) bo'lib xizmat qiladi. Odam skeleti
qariyib 206 ta suyakdan tashkil topgan bo'lib, ularning 85 tasi
juft, 36 tasi toq suyaklardir (1-rasm). Suyaklar 4 xii shaklda
bo'ladi. Naysimon suyaklar - bular o'z navbatida ikki xiI bo'ladi.
Uzun naysimon suyaklar (yelka, bilak, son, boldir suyaklari);
kalta naysimon suyaklar (qo'l va oyoqning kaft va barmoq suyaklari).
G'ovak suyaklar - bular ham ikki xil: uzun g'ovaksimon (qovurg'a,
to'sh, o'mrov), kalta g'ovaksimon (umurtqa, qo'l va oyoqning
kaft, kaft-usti suyaklari) bo'ladi. Yassi suyaklar - bosh suyagidagi
tepa, ensa, yuz, kurak va ehanoq suyaklari. G'alvirsimon suyaklar
- yuqorigi jag', peshona, bosh suya gining pastki asos qismidagi
ponasimon va g'alvirsimon suyaklar.
|
|
|
2-rasm. Bosh suyagi.
1- peshona suyagi; 2- tepa suyagi; 3¬ensa suyagi; 4- chakka
suyagi; 5- pastki jag' suyagi; 6- yuqori jag' suyag'i: 7¬yonoq
suyagi; 8- ko'z yosh suyagi: 9¬
burnn suyagi. |
1-rasm. Skeletning umumiy ko'rinishi. |
|
|
Odam tanasidagi
suyaklar joylashishiga qarab bir necha qismga bo'lib o'rganiladi:
bosh, gavda, qo'l va oyoq suyaklari. Bosh suyagi 23 ta suyaklarning
birikjsrudan tashkH topgan bo'lib ikki qismga bo'linadi: miya
qutisi suyaklari va yuz suyaklari (2- rasm). Miya qutisi suyaklariga:
peshomi - I, tepa - 2, chakka - 2,
ensa - I, asosiy - I, g'alvirsimon - 1 ta suyaklar kiradi. Yuz
suyaklariga: yuqorigi jag' - 2, yonoq - 2, burun - 2, ko'zyosh
- 2, pastki burun chanog'i - 2, tanglay - 2, pastki jag' - 1,
dimog' - I, til osti - I ta suyaklar kiradi.Pastki jag' va chakka
suyaklari bir-biri bilan bo'g'im hosil qilib birikadi. Bu bo'g'im
tufayli pastki jag' xilma-xil harakatlarni bajaradi va natijada
odam ovqatni chaynash, so'zlash, kuylash imkoniga ega bo'ladi.
Yuqorida aytilganidek, yosh bolalarda bosh suyagi 23 ta alohida
suyaklardan tashkil topgan bo'lib, ular bir-biri bilan suyak
chok¬lari yordamida birikadi. Ularning birikishi bolaning
2-3 oyligi¬dan boshlab, u voyaga yetguncha davom etadi.
Tana skeleti. Odamning gavda skeleti ikki qismdan iborat: umurtqa
pog'onasi va ko'krak qafasi.
Umurtqa pog'onasi 33-34 umurtqaning birikishidan hosil bo'lib,
uzunligi odamning bo'yiga qarab 70-90 sm gacha bo'la¬di.
Umurtqa pog'onasi odam skeletining markaziy qismi bo'lib, unga
barcha suyaklar birikib turadi va u tananing asosiy tayanchi
bo'lib xizmat qiladi. Umurtqa pog'onasi 5 qismdan iborat: bo'yin
- 7, ko'krak - 12, bel - 5, dumg'aza - 5 va dum - 4-5 ta umurtqadan
tashkil topgan (3- rasm).
Umurtqa halqasimon suyakdan iborat bo'lib, oldingi - tana qismi
yo'g'onlashgan, orqa qismi ingichka yoysimon bo'ladi. Umurtqaning
tanasi bilan yoyi qo'shilib umurtqa teshigini hosil qiJadi.
Umurtqalarning orasida tog'aydan iborat umurtqa oraliq dis¬klar
bo'ladi. Umurtqalarning bir-biri bilan tutashishi natijasida
umurtqa pog'onasi kanali hosil bo'ladi. Bu kanal ichida orqa
miya joylashadi.
Ko'krak qafasi suyaklariga 12 ta ko'krak umurtqasi, 12 juft
qovurg'alar va to'sh suyagi kiradi (4- rasm). Bularning bir-biri
bilan birikishi natijasida ko'krak qafasi hosil bo'lib, unda
odam hayoti uchun muhim bo'lgan ichki organlar joylashadi.
Qovurg'alarning 12 jufti ham orqa tomondan ko'krak umurt¬qalariga
birikadi. Ulardan 7 jufti haqiqiy (chin) qovurg'alar de¬yilib,
oldingi tomondan to'sh suyagining yon tomoniga o'zining tog'aylari
yordamida bevosita birikadi. Ulardan pastki uch jufti soxta
qovurg'a deyilib, bular bir-biri bilan tog'ay yordamida o'za¬ra,
so'ngra esa 7- qovurg'aning tog'ayiga birikadi. Bulardan ham
pastda joylashganlari (11-12- qovurg'alar) oldingi tomondan
to'sh suyagiga birikmay, qorin muskullari orasida joylashadi.
Bular yetim qovurg 'alar deb ataladi.
To'sh suyagi uch qismdan: yuqorigi - dasta, o'rta - tana qismi
va pastki - qilichsimon o'simtadan iborat.
|
|
|
|
3-rasm. Umurtqa pogonasi.
A- oldindan ko'rinishi: 1- bo'yin qismi; 2- ko'krak qismi; 3-
bel qismi; 4- dumg'aza qismi; 5- dum
qismi.
B- yon tomondan ko'rinishi (o'rtasidan arralangan): 1- umurtqa
pog'onasining kanali; 2- bo'yin lordozi; 3- bel lordozi: 4- ko'krak
kifozi; 5- dumg'aza kifozi:
|
4-rasm. Ko'krak qafasi: 1-7- haqiqiy
(chin) qovurg'alar; 8-10- soxta qovurg'alar; 11-12¬yetim qovurg'alar;
13- lo'sh suyagining qiIichsimon o'simtasi.
|
Qo'l suyaklari.
Qo'l suyaklari ikki qismga: yelka kamari suyak¬lari va qo'lning
erkin suyaklariga bo'linadi (5- rasm). Yelka kamari suyaklariga
kurak va o'mrov suyaklari kiradi. Kurak suyagi uchburchak shakldagi
yassi suyak bo'lib, ichki botiq yuzasi bilan ko'krak qafasining
2-7- qovurg'alari ustiga yopishgan bo'ladi. urakning tashqi
burchagida bo'g'im yuzasi bo'lib, u yelka suyagi bilan birikishga
moslashgan. O'mrov suyagi ichki tomondan to'sh suyagiga, tashqi
tomondan kurak suyagiga birikadi. U yelka bo'g'imining harakatlarida
muhim ahamiyatga ega.
Qo'lning erkin suyaklariga yelka, bilak panja suyaklari kiradi.
Yelka suyagi uzun naysimon shaklda bo'lib, uning yuqorigi uchi
kurak suyagi bilan birikib, yelka bo'g'imini, pastki uchi esa
bilak¬tirsak suyaklari bilan birikib, tirsak bo'g'imini
hosil qiladi.
|
|
Bilak suyaklari
2 ta naysimon, ya'ni bilak va tirsak suyaklaridan iborat. Bilak
suyagi qo'lning tashqi tomonida, tirsak suyagi qo'lning ichki
tomonida joylashgan. Bu suyaklarning yuqorigi uchi yelka suyagi
bilan birikib, tirsak bo'g'imini hosil qiladi, pastki uchi esa
bilakuzuk (kaft usti) suyaklari bilan birikadi. Qo 'I panja
suyaklari uch qismdan: kaft usti, kaft va barmoq suyaklaridan
iborat. Kaft usti suyaklari 8 ta bo'lib, ular 4 tadan ikki qator
bo'lib joylashgan. Kaft suyaklari 5 ta bo'ladi. Barmoq suyaklari
bosh barmoqda 2 tadan, qolganlarida 3 tadan bo'ladi. Oyoq suyaklari.
Oyoq suyaklari ikki guruhga: oyoq kamari (chanoq) va oyoqning
erkin suyaklariga bo'linadi. Oyoq kamari ikki tomondan nomsiz
suyaklardan, orqa tomondan dumg'aza va dum umurtqa suyaklaridan
tashkil topgan. Chanoq suyagining yuqori qismi ken¬gaygan
bo'lib, katta chanoq deb ataladi, pastki qismi toraygan bo'lib,
kichik cha¬noq deb ataladi. Kichik chanoq bo'sWig'ida to'g'ri
ichak, siydik pufagi, qon, limfa, nerv tomirlari va tugunlari
hamda jinsiy organlar joylashgan. Chanoq suyagining tashqi -
yon tomonida qo 'ymich kosasi deb ataluvchi chuqurcha bo'lib,
unga son suyagining yumaloq boshchasi birikib, son-chanoq bo'g'imini
hosil qiladi. Bu bo'g'im orqali tananing massasi oyoq suyaklariga
o'tkaziladi. Odamning chanoq suyagi ba'zi erkaklarda 1200 kg
massadagi yukni ko'tara oladi. Oyoqning erkin suyaklariga son,
boldir va oyoq panjasining su¬yaklari kiradi. Son suyagi
eng yirik va baquvvat naysimon suyakdir. U 1500 kg gacha bo'lgan
yukni ko'tarishi mumkin. Yuqorida aytilganidek, bu suyakning
yuqorigi uchi yumaloq bo'lib, chanoq suyagining chuqurchasiga
kirib, son-chanoq bo'g'imini hosil qiladi. |
5-rasm. Qo'l suyaklari. 1- o'mrov suyagi;
2¬kurak suyagi; 3- yelka suyagi; 4- tirsak suyagi; 5- bilaguzuk
(kaft usti) suyaldarl: 6- kaft suyak¬lari: 7- barmoq suyaklari:
8- bilak suyagi. |
Suyakning pastki
uchi katta boldir bilan birikib, tizza bo'g'imini tashkil etadi.
Tizza qopqog'i suyagi eng yirik erkin (sesama¬simon) suyak
bo'lib, u tizza bo'g'imining oldingi yuzasini yopib turadi.
Bu suyakka sonning to'rt boshli muskulining payi birikadi. Boldir
suyaklari katta va kichik ikkita naysimon suyakdan iborat. Katta
boldir suyagi boldirning ichki tomonida joylash¬gan bo'lib,
uning oldingi qirrasi o'tkirroq bo'ladi. Suyakning yuqorigi
uchi kengayib, son suyagining pastki uchi bilan birikishga moslashgan.
Pastki uchi yumaloqlashib, ichki to'piqni hosil qiladi. Kichik
boldir suyagi boldirning tashqi tomonida joylashib, uning yuqorigi
uchi yo'g'onlashib, katta boldir suyagining yuqori qismiga birikadi.
Pastki qismi oyoqning tashqi to'pig'ini hosil qiladi va oshiq
suyagi bilan birikadi.
Oyoq panjasining suyaklari har xii katta1ikdagi 27 la suyakdan
iborat bo'lib, ular uch guruhga bo'linadi: ular tovon suyaklari
- 8 ta, oyoq-kaft suyaklari - 5 la va barmoq suyaklari - 14
ta (6- rasm). Odam tik yurishga o'tishi natijasida oyoq suyaklariga
tu shad i¬gan massaning ortishi va xilma-xil harakatlarning
bajarilishi bu suyaklar funksiyasini oshirib, ularning rivoj!anishiga
va mustah¬kamlanishiga sabab bo'lgan.
|
|
6-rasm.
Oyoq suyaklari. .
1- chanoq suyagi; 2 - son suyagi; 3 - chanoq¬son bo'g'imi;
4- tizza qopqog'i suyagi; 5- katta boldir suyagi; 6- kichik
boldir suyagi; 7- tovon suyagi; 8- oyoq kafti suyaklari; 9-
panja suyaklari.
|
|
Suyaklarning
birikishi
|
Yuqorida tan a
suyaklari bayon etilganda ularning bir-biriga birikishi haqida
qisqacha ma'lumot berilgan edi. Shu bilan birga, bu birikish
ularning harakatlanishida muhim ahamiyatga ega. |
|
Odam tanasidagi
206 ta suyakning hammasi bir-biri bdan ikki xii: hara¬katsiz
va harakatli birikadi. Suyaklarning h,1 rakatsiz (oraliqsiz
3 uzluksiz) birikishigh bosh, umurtqa va chanoq suyaklarining
bir-biri bilan tutashuvi misol bo'ladi. Ular boylamlar, tog'aylar,
suyak chokJari yordamida bir¬biriga birikadi. Bosh suyagi
peshona, tepa, chakka, ensa kabi alohida suyak¬lardan iborat
bo'lib, bola o'sgan sari ular chok yordamida bir-biriga birikib,
yaxlit bosh suyagini hosil qiladi. Bu suyaklar bir-biriga uzluk¬siz
- zich birikkanligi uchun ular harakatsiz bo'ladi. Aksariyat
darsliklarda umurtqa pog'onasi suyaklarning hara¬katsiz
birikishiga kiritiladi. Ammo ba'zi manbalarda umurtqa pog'onasi
suyaklarning yarim harakatchan birikishiga kiritilgan. Harakatli,
ya'ni bo'g'im hosil qilib birikishga qo'l va oyoqlar¬ning
bo'g'imlari kiradi: yelka, tirsak, kaft usti, son-chanoq, tizza,
boldir-tovon hamda qo'l va oyoq panja suyaklarining bir-biri
bilan bo 'g'im hosil qilib birikishi bunga misol bo'ladi. Bo'g'im
hosil qilib birikuvchi ikkita suyakdan birining uchi qavariq,
silliq, ikkinchisining uchi esa botiqroq bo'ladi. Bo'g'im uch
qismdan: bo'g'im xaltachasi, suyaklarning birikish yuzasi va
bo'g'im bo'shli¬g'idan iborat (7-rasm).
Bo'g'im xaltachasi ikki qavat - tashqi (pishiq fibroz), ichki
- silliq yumshoq pardalardan tashkil topgan. Ichki sinoviy qavat¬ning
pardasidan moysimon sinoviy suyuqlik (bo'g'im moyi) ishlab chiqariladi.
Bu suyuqlik suyaklarning bo'g'im yuzasini moylab, ular harakatini
qulaylashtiradi. Bo'g'im tashqi tomondan paylar bilan o'ralib,
uning mustahkamligini ta'minlaydi. Suyaklar bo'g'im yuzalarining
tuzilishiga qarab bo'g'imlar shar¬simon, ellipssimon, egarsimon,
silindrsimon, g'altaksimon bo'ladi. Masalan, kurak va yelka
suyaklari birikib, sharsimon tuzilishga egabo'lgan bo'g'imni
hosil qiladi va bu bo'g'ilT'da xilma-xil oldinga, orqaga, yuqoriga,
pastga, aylanma harakatlar bajariladi.
|
7-rasm. Bo'g'imr iug tuzilishi.
1- bo'g'im xa!tachasi; 2-suyaklarning bo'g'im yuzasi; 3- bo'g'im
yuzasi va bo'shlig'i. |
|
Suyaklarning
tuzilishi va tarkibi |
Suyaklar murakkab
tuzilgan bo'lib, ular tarkibiga bareha epiteliy, biriktiruvehi,
muskul va nerv to'qimalari kiradi. Suyak tarkibining asosini
suyak hujayralari (osteoblastlar) tashkil etadi. Bu hujayralar
suyaklarning organik qismi bo'lgan osseinni (oraliq oqsil modda)
sintez qiladi va uning mineral moddalar bilan birikishini ta'minlaydi.
Suyaklar ikki qavatdan iborat bo'lib, ustki qavati qattiq, zich
plastinkasimon, ichki qavati g'ovaksimon tuzilishga ega. Ichki
qavatida ko'plab ingiehka kanalchalar bo'lib, ularda qon tomirlari
va nerv tolalari joylashadi. Suyaklarning yuzasi pishiq yupqa
parda (periost) - suyak usfi pardasi bilan qoplangan. Bu parda
biriktiruvehi to'qimadan iborat bo'lib, unda juda ko'p mayda
qon va limfa tomirlari, nerv tolalari bo'ladi. |
Suyak usti pardasi
su¬yakni oziq moddalar bilan ta'minlash¬da, uning o'sishida,
singanda, yorilganda, jarohatning bitishida katta ahamiyatga
ega (8-rasm). Suyaklar kimyoviy tarkibining 1/3 qismini organik
moddalar - osseinlar (kollagen tolalar) va 2/3 qismini anorganik
moddalar tashkil etadi. Suyaklarning anorganik moddalari tarkibida
D.I.Mendeleyevning kimyoviy elementlar davriy sistemasidagi
elementlarning ko`pchiligi uchraydi. Shulardan ko'pi fosfat
tuzlari 60% ini, kalsiy karbonat tuzi 5,9% ini tashkil etadi.
Suyaklarning o'sishi. Yangi tug'ilgan ehaqaloqning bo'yi o'rta¬eha
50 srn bo'ladi. Bir yoshgacha u har oyda 2 srn dan o'sib boradi.
Birinehi yoshi oxirida bo'yi 74-75 srn ga etadi. Undan keyin
har yili uning o'sishi 5-7 srn ni tashkil etadi. Bolalikning
ayrim davriarida bo'yga o'sish tezlashadi. Masalan, 3 yoshgacha,
5-7 yoshgacha va 12-16 yoshgacha. O'sish 20-25 yoshgacha davom
etadi (uning asosiy qismi, ya'ni 90% i 15-16 yoshgacha va qolgan
10% i 20-25 yoshgacha). 25-50 yosh o'rtasida bo'yning uzunligi
deyarli bir xii saqlanadi. Undan keyin har o'n yilda 1-2 srn
dan kamayib boradi. Buning sababi shundaki, umurtqalar orasidagi
tog'aydan iborat disklarning ziehlashishi va yupqalashuvi hamda
odamda jismoniy harakatlar kamayishi natijasida suyak-muskul
to'qimalarining hajmi kiehrayadi. Odam bo'yining uzunligi, asosan
uzun naysimon va umurt¬qa pog'onasi suyaklarining o'sishiga
bog'liq. Yuqorida aytilga¬nidek, bo'y o'sishining ko'p qismi
bolalik va o'smirlik (16 yoshgacha) davrlariga to'g'ri keladi.
Suyaklar ayni shu davrlarda tez o'sadi. Suyaklarning o'sishi
murakkab jarayon bo'lib, bunda suyak moddalarini sintezlovehi
hujayralar (osteoblastlar) va yemiruvehi hujayralar (osteoklastlar)
baravariga ishtirok etadi. Suyaklarning ustki tog'ay qismida
mineral tuzlar to'planishidan suyak qattiqlashib - suyakka aylanib,
iehki tomonidan yemirilib bo¬radio Bolalar suyagida osteoblastlar
ko'p bo'lib, ular o'sishning tezlashishini ta'minlaydi.
|
|
8-rasm. Suyakning
tuzilishi:
1- suyak usti pardasi; 2-¬ustki qattiq plastinkasimon qavat;
3- ichki g'ovak qavat;
4- ilik bo'shlig'i. |
|
|
Suyaklarning
yoshga bog'liq xususiyatlari |
Suyaklar odamning
yoshiga qarab o'ziga xos xususiyatlarga ega. Bola tug'ilganda
uning tanasidagi suyaklarning ko'p qismi tog'aydan iborat bo'ladi.
Shuning uehun yosh bolalarning suyaklari yumshoq, egiluvehan
xususiyatga ega. Bula o'sgan sari suyaklarning tog'ay qismi
suyakka aylana boradi. Bu jarayon odam skeletining turli qismlarida
har xii keehadi.
Yangi tug'ilgan bolalarda bosh suyagi o'zaro birikmagan bir
neehta suyakdan iborat bo'ladi. Shuning uehun bosh suyagining
qopqog'ida, ya'ni o'zaro birikmagan suyaklar o'rtasida yumshoq
|
|
|
9-rasm. Chaqaloq holaning kalla suyagi: A-
yon tomondan ko'rinishi; B- yuqoridan ko'rinishi; 1-
peshona liqildog'i; 2- ens. liqildog'i; 3- yon liqildoqlar
|
joylar (bo'shliqlar)
bo'lib, ular liqildoq deb ataladi. Katta Jiqildoq peshona va
tepa suyak]ari o'rtasida joylashgan bo'lib, uning bo'yi 3,5
srn, eni 2,5 srn bo'ladi. Bu liqildoq bola J yoshga to'lib,
ikkinchi yoshga o'tganda bitadi. Tepa va ensa suyaklari o'nasida
kichik liqildoq va tepa-chakka suyaklari o'rtasida 2 tadan,
jami 4 ta yon liqildoqlar bo'lib, bolaning 2-3 oyligidan ular
suyakka aylana boradi (9-rasm). Bosh suyagi bolaning 3-4, 6-8
va 11-15 yoshlik davrida, ayniqsa tez o'sadi. Uning o'sishi
va shakllanshi 20-25 yoshgacha davom etadi. Gavda suyakJarida
yoshga bog'liq quyidagi xususiyatlar mavjudo Umurtqa suyaklari
17-25 yosh orasida suyakka aylanib bo'ladi. Lekin umurtqa pog'onasi
dum qismining suyakka aylanishi 30 yoshgacha davom etadi. Yuqorida
aytilganidek, to'sh suyagining uchta qismi bolalarda alohida
suyaklardan iborat bo'lib, 20-25 yoshda ular bir-biriga qo'shilib,
yaxlit to'sh suyagiga aylanadi. Kurak, o'mrov, elka, bilak,
tirsak suyaklarining suyakka aylanishi 20-25 yoshgacha davom
etadi. Qo'l kaftining suyakka aylanishi 15-16 yoshgacha, barmoqlarning
suyakka aylanishi 16¬20 yoshgacha davom etadi. Suyaklanish
jarayonining normal borishi ko'p jihatdan ovqat tarkibiga, undagi
oqsil moddasi, mineral tuzlar va vitaminlar yetarli miqdorda
bo'lishiga hamda ochiq havoda quyoshning ultrabinafsha nurlaridan
muntazam ravishda foydalanishga bog'liq. Shuningdek, jismoniy
tarbiya, spon mashg'u'otlari bilan shu g'ullanish suyaklanish
jarayonining normal borishiga ijobiy ta'sir ko'rsatadi. Aksincha,
vitaminlar ayniqsa D vitamini yetishmas¬ligi yoki quyosh
nuridan yetarli foydalanmaslik organizmda kalsiy va fosfor tuzlari
aJmashinuvi buzilishiga sabab bo'ladi va suyakla¬nish jarayoni
sekinlashadi. Natijada raxi! kasal/igi kelib chiqadi. Bunday
kasallikka uchragan bolalarning suyagi yumshab, egiluvchan bo'Jib
qoladi. Ayniqsa, oyoqlari, umurtqa pog'onasi, ko'krak qafasi,
chanoq suyaklari egrilanib qolishi mumkin. Bu esa ularning qad-qomati
normal shakllanishiga salbiy ta'sir ko'rsatadi.
|
Odam va
hayvonlar skeletidagi o'xshashlik |
Evolyutsion rivojlanish
jarayonida ibtidoiy od am tik yurishi va mehnat faoliyati tufayli
uning skeletida sut emizuvchi hay¬vonlarning skeletidan
farq qiladigan o'zgarishlar paydo bo'ladi. Odam bosh miyasining
yuksak darajada rivojlanganligi uning bosh skeleti miya qismining
yuz qismiga nisbatan katta bo'lishiga olib keldi. Hayvonlar
bosh skeletining yuz qismi esa miya qismiga nisbatan yaxshi
rivojlangan. Chunki ular dag'al, qattiq oziq bilan oziqlanadi.
Bundan tashqari, ularning jag'i hujum va himoya organ¬lari
vazifasini ham bajaradi.
Odam skeletining o'ziga xos belgilaridan biri asosiy mehnat
organi bo'lgan qo'lIarining tuzilishidir. Qo'lning yelka, bilak,
kaft usti va panja bo'g'imlarida xii ma-xiI murakkab va nozik
harakatlar bajariladi. Masalan, sportchi, raqqosa, zargar, soatsoz,
rassom, haykaltarosh va hokazo mutaxassislarning qo'l bilan
bajaradigan ishlarini eslash kifoya. Bunday murakkab va nozik
harakatlarni bajarishda, ayniqsa, qo'l bosh barmog'ining roli
nihoyatda katta bo'ladi.
Odamning tik yurishi uning chanoq suyakJari va chanoq bo'shJi¬g'ining
kattalashuviga sabab bo'lgan. Shu tufayli chanoqda ko'pgina
ichki organlar joylashadi va himoya qilinadi.
Odamning oyoq suyakJari hayvonlarning orqa oyoqlariga nis¬batan
kuchli rivojlangan va baquwatdir. Bunga sabab odam tik yuri¬shi
tufayli tana massasining ikki oyoqqa tushishidir. Bundan tashqari,
od am oyoqlari bilan xilma-xil va murakkab harakatlar¬ni
bajaradi (10- rasm).
|
10-rasm. Gorilla maymuni va odam skeletining ko'rinishi. |
|
|
|
|
|
Muskullar
va ularning funksiyasi |
Muskullarning turlari. Ya'ni ichki organlar
va qon tomirlari devorini tashkil etuvchi silliq muskullar, o'ziga
xos tuzilishga ega bo'lgan ko'ndalang yo'lli yurak muskullari
va ko'ndalang yo'lIi skelet muskullari. Mazkur mav¬zuda tayanch-harakatlanish
sistemasining tarkibiy qismi bo'lgan ko'ndalang yo'lIi skelet
muskullari va ularning funksiyasi haqida |
|
|
|
11-rasm, a. Odam tanasi skelet
muskullarining oldindan ko'rinishi: 1- peshona muskuli; 2¬ko'zning
aylana muskuli; 3¬og'izning aylana muskuli; 4¬chakka
muskuli; 5- chaynov muskuli;6- to'sh-o'mrov¬so'rg'ichsimon
muskul; 7¬ deltasimon muskul; 8¬ko'krakning katta muskuli;
9¬yelka muskuli; 10- qorinning
tashqi qiyshiq muskuli; 11¬oyog panjasini yozuvchi uzun
muskul; 12- sonning to'g'ri muskuli; 13- tikuvchi muskul; 14-
qorinning ichki qiyshiq muskuli; 15- qo'l panjasini bu¬kuvchi
bilak muskuli; 16¬qorinning to'g'ri muskuli; 17¬elkaning
ikki boshli muskuli; 18- qovurg'alararo muskullar. |
|
11-rasm, b. Odam tanasi skelet
muskullariDiDg orqadan
ko'rinishi.
1- rombsimon muskul; 2¬umurtqa pog'onasini yozuvchi muskul;
3- orqaning tishsimon muskuli; 4-dumbaning kichik muskuIi; 5
- sonning ikki boshli muskuli; 6- boldiming uch boshli muskuli;
7- Axil! payi; 8- tovon; 9- dumbaning katta muskuli; 10- orqaning
semar keng muskuli; 11- panjalami yozuvchi bilak muskuli; 12-
yelkaning uch boshli muskuli; 13- trapetsiyasimon
muskul. |
tushuncha beriladi.
Odam tanasi skelet muskullari¬ning oldingi va orqa tomonidan
ko'rinishi 11a va 11b- rasmlarda ifoda¬langan. Skelet muskullari
tayanch-harakatlanish sis¬temasining faol qismi hisoblanadi.
Muskul qis¬qarishi suyaklarni harakatga keltiradi va odamning
qo'l-oyoqlari ma'lum, ishni bajaradi (yurish, yugurish, sakrash,
yuk ko'tarish, ovqatlanish, so'zlash, yozish va hokazo) . Muskullar
harakatini nerv sistemasi boshqaradi. Muskullar harakatini ta'¬minlovchi
nerv hujayralari motoneyron deb ataladi. Ular harakatlanuvchi
nerv hujayralari bo'lib, orqa miyada hamda bosh miyaning uzunchoq
va o'rta miya qismlaridajoy¬lashgan. Miya markazlari¬dagi
motoneyronlarning uzun tolalari, ya'ni ak¬sonlari tananing
turli qis¬mlaridagi muskul tolalari bilan tutashadi. Bitta
nerv hujayrasining uzun o'simtasi bir nechta mayda tolalarga
bo'linib, yuzlab muskul tolalari bilan bog'langan. Ana shu bitta
nerv hujayrasi uzun o'simtasining mayda tolalari bilan tutashgan
|
12-rasm. Skelet muskullarining
shakli.
A- duksimon; B- yarim patsimon; 4 V- ikki tomonlama patsimon;
G¬ikki boshli muskul; D- serbar mus¬kul; E- ikki qorinli
muskul; J- pa¬rallel tolali uzon muskul; 1- muskul¬niog
payi; 2- muskulning bosh qismi; 3- muskulning qorin qismi; 4-
mus¬kulning tanasi; 5- muskulning payli
belbog'lari.
|
|
|
yuzlab muskul
tolalarining jami nerv-muskul harakat birligi deb ataladi. Muskullar
harakatini ta'¬minlovchi motoneyronlarning orqa miya, uzunchoq
va o'rta miyadagi markazlarining funk¬siyasi bosh miya yarim
sharlari po'stloq qismining oldingi markaziy egatida joylashgan
nerv hujayralari harakatlanish oliy nerv markazlari tomoni¬dan
boshqariladi. Agar bosh miya po'stlog'idagi nerv markazla¬rining
ishi buzilsa, markaz boshqaradigan muskullar falaji yuzaga keladi.
Bunda ularning tarangligi ortadi, shol bo'lgan qo'l-oyoq tarashadek
qotib qoladi. Bu bosh miya shikastlanganda yob miyaga qon quyilganda
yuzaga keladi. Orqa miyada joylashgan nerv markazlarining ishi
buzilganda, ular boshqaradigan muskullarda periferik falajlik
yuzaga keladi. Bunda ulaming tonusi pasayib, shol bo'lgan qo'l
yoki oyoq harakatsizlanib, osilib qoladi. Odam organizmida 600
dan ortiq skelet muskullari bo'lib, ular tana massasining o'rtacha
40% ini tashkil etadi. Jismoniy mehnat va sport bilan shug'ullanuvchilarda
muskullar yaxshi rivojlangan bo'lib, ular tan a massasining
50% ini va undan ko'prog'ini tashbl etadi. Skelet muskullarining
shakli xilma-xil: uzun, kalta, keng, rombsimon, trapetsiyasimon,
piramidasimon, uchburchak, tish¬simon, duksimon, patsimon
va yarim patsimon ikki boshli, ikki qorinli, tasmasimon, aylana
va hokazo bo'ladi (12- rasm). Uzun muskullar asosan qo'l va
oyoqlarda, kalta muskullar qovurg'alar orasida, keng muskullar
ko'krakda, qorin devorlarida, aylana muskullar og'iz, ko'z atrofida
joylashgan. Har bir muskulning paylardan tashkil topgan bosh
va dum qismi bo'ladi. Muskul tashqi tomondan biriktiruvchi to'qimadan
tuzilgan yupqa parda bilan o'ralgan bo'lib, bu parda fastsiya
deb ataladi. Fastsiya bilan muskulning paylari orasida harakatni
qulaylashtiradigan sinovia! suyuqlik bo'ladi.
|
Odam tanasi
muskullarining asosiy guruhlari |
Skelet muskullari
odam tanasining turli qismlarida quyidagi tartibda joylashgan:
bosh, bo'yin, gavda, qo'l va oyoq muskullari.
Bosh muskullari bajaradigan ishiga ko'ra,
chaynash va mimika muskullariga bo'linadi. Chaynash muskullariga
chakka, xususiy chaynash hamda tashqi va ichki qanotsimon muskullar
kiradi. Mimika muskullariga ko'zning aylana muskuli, qoshlarni
bir-biriga yaqinlashtiruvchi, og'izning aylana muskuli, yonoq
muskuli, yuqori va pastki lablarning kvadrat muskullari, pastki
labning uchburchak muskuli, og'iz burchagida joylashgan kulgu
mus¬kuli va burun muskullari kiradi. Mimika muskullari odamning
har xil ruhiy holatlarini ifodalashda ishtirok etadi. Vlar,
ayniqsa qiziqchilarda yaxshi rivojlangan bo'ladi, chunki ular
bu mus¬kullarni maxsus mashq qildiradi. Bu muskullar suyaklarga
birikmaydi.
Bo'yin va gavda muskullari. Bo'yin muskullariga
bo'yinning teri osti muskuli, to'sh-o'mrov so'rg'ichsimon muskuli,
narvonsimon muskullar va til osti suyagi sohasidagi muskullar
kirib, ular boshning turli harakatlarini ta'minlaydi. Gavda
muskullari joylashishiga qarab ko'krak qafasi, qorin va orqa
muskullaridan iborat. Ko'krak qafasi muskullariga ko'krakning
katta va kichik mus¬kullari, o'mrov osti muskuli, ko'krak
qafasining yon tomonida joylashgan tishsimon muskullar, qovurg'a]araro
(tashqi va ichki) muskullar hamda ko'krak qafasi va qorin bo'shlig'i
o'rtasida joylashgan diafragma muskuli kiradi. Bu muskullar
nafas olish, nafas chiqarishda, qo'llarni harakatlantirishda
ishtirok etadi.Qorin muskullariga qorinning tashqi va ichki
qiyshiq, to'g'ri, ko'ndalang muskullari, belning kvadratsimon
muskuli, oraliq, chov kanali muskullari kiradi. Bu muskullar
qorin devorini hosil qilishda, nafas harakatlarida, umurtqa
pog'onasini bukishda, qorin bo'shlig'idagi ichki organlar bosimini
saqlashda, kuchanish jarayonida ishtirok etadi. Qorin muskullari
ayollarda yaxshi rivoj¬langanligi tug'ish jarayoni oson
o'tishiga yordam beradi.
Orqa muskullariga trapetsiyasimon, orqaning serbar muskuli,
rombsimon, kurakni ko'taruvchi, yuqorigi va pastki tishsimon,
umurtqa pog'onasini tiklovchi (yozuvchi) muskullar kiradi. Orqa
muskullari umurtqa pog'onasi va kurak suyagi harakatlarini ta'¬minlaydi.
Vlar gavdani rostlab turadi.
Qo'l muskullari yelka kamari va qo'l muskullaridan
iborat. Yelka kamari muskullariga deltasimon, kurak sohasidagi
muskullar kiradi. Qo'! muskullari yelka, bilak va qo'l panjasi
sohasidagi muskullarga bo'linadi. Yelkaning oldingi yuzasida
yelkaning ikki boshli, orqa qismida uch boshli muskuli bo'lib,
ular tirsak bo'g'imida bukish va yozish harakatlarini bajaradi.
Bilak sohasidagi muskullar ham bilakning oldingi va orqa qismidagi
muskullarga bo'linib, oldingi qismdagilari qisqarganda qo'l
panjasi bo'g'imlarida bukilish, orqa qismdagilar qisqarganda
esa yozilish harakatlari bajariladi.
Oyoq muskullari tanani tutib turganligi va
turli-tuman hara¬katlarni bajarganligi uchun qo'l muskullariga
nisbatan kuchli rivojlangan. Ular son, boldir va oyoq panjasi
muskullariga bo'li¬nadi. Sonning oldingi sohasida joylashgan
to'rt boshli muskul organizmdagi eng yirik, kuchli muskullardan
bo'lib, son-chanoq bo'g'imida bukilish, tizza bo'g'imida yozilish
harakatini bajaradi. Sonning orqa tomonida sonning ikki boshli,
yarim pay, yarim pardasimon muskullari joylashgan. Vlar chanoq
bo'g'imini yozishda, tizza bo'g'imini bukishda ishtirok etadi.
Boldirning oldingi yuzasida katta boldirning oldingi muskuli,
2-5-barmoqlarni yozuvchi uzun muskul, bosh barmoqni yozuv¬chi
uzun muskullar bo'lib, ular oyoq-panja bo'g'imlarida yozish
harakatlarini bajaradi. Boldirning orqa yuzasidagi uch boshli,
tizza osti, katta boldirning orqa yuzasidagi bosh barmoqni bukuvchi
uzun, 2-5-barmoqlarni bukuvchi uzun muskullar, oyoq-panja bo'g'imlarida
bukish harakatlarini bajaradi. Boldirning yon tomo¬nida
kichik boldirning uzun va kalta muskullari joylashgan. |
Muskullaming
ishlashi |
Odarn tanasining
harakatlari rna'lurn muskullar guruhining ishlashi natijasida
bajariladi. Muskullar rnaxsus nerv hujayralari va ularning tolalari
bilan tutashgan. Muskullarni harakatga keItiruvchi nerv hujayralari,
ya'ni rnotoneyronlarning har biri o'z tolalari orqali o'nIab
va yuzlab rnuskul tolalari bilan tutashadi. Nerv tolasi rnuskul
tolasi bilan tutashadigan joyda yupqa pardadan iborat rnaxsus
plastinkalar bo'lib, ular sinaps deb ataladi. Motoneyron, uning
tolasi va u tutashgan rnuskul tolasi birgalikda rnuskul-nerv
harakat birligini hosil qiladi.
|
|
Motoneyron qo'zg'alganda
uning tolasi uchidan kirnyoviy rnoddalar (atsetilxolin, adrenalin)
ajralib, sinaps bo'sWig'iga o'tadi. Ular rnuskul tolasiga ta'
sir etib, uni qo'zg'atadi, natijada rnuskul qisqaradi. Qisqargan
rnuskul harakatlanadi va ish bajaradi. Skelet rnuskullarining
ishi ikki xii bo'ladi: statik va dinarnik. Muskulning statik
ishi natijasida odarn tanasi va uning ayrirn qisrnlari rna'lurn
vaqt davornida zarur bo'lgan vaziyatni saqlaydi. Masalan, tik
turish, qo'lni. oldinga yoki yuqoriga ko'tarib turish, start
oldi holati ka¬bilar. Muskulning statik ishi tanani harakatga
keltirrnaydi, balki uning yuqorida ko'rsatil¬gan zarur vaziyatlarda
rna'lurn vaqt saq¬lanishini ta'rninlaydi (13-rasrn).
Muskulning dinamik ishi natijasida od am tanasi va uning ayrirn
qisrnlari har xii hara¬katlarni bajaradi. Masalan, yurish,
yugurish, sakrash, gapirish va hokazo (14,15-rasrnlar).
Muskulning ishi rnaxsus asbob (ergograt) yordarnida lentaga
yozib olinadi va hosil bo'lgan chiziqlar ergogramma deb ataladi.
Muskul ish bajarganda, undan energiya ajraladi va energiyaning
25-30% i ana shu bajarilayotgan ish uchun sarflanadi. Qolgan |
13-rasm. Sportchining bursda mashq bajarish
oldidagi stalik holali. |
|
70-75%i issiqlik
energiyasi sifatida tana haroratining doirniyligini ta'rninlash
uchun sarflanadi, ortiqcha qisrni teri va nafas chiqarish yo'li
orqali tashqariga ajratiladi. Bu energiya ovqat tarkibidagi
oqsil yog' va uglevodlarning kislorod bilan oksidlanishi natijasida
hosil bo'ladi. Bundan tashqari, rnuskullarda zahira holda ATF,
KF, glikogen kabi energiya beruvchi rnoddalar bo'lib, rnuskul
ish bajarganda, ular parchalanib, energiya hosil qiladi. Jismoniy
mehnat qiluvchilar, jismoniy tarbiya va sport bilan muntazam
shug'ullanuvchilar muskullarida energiya manbai bo'lgan ATF,
KF, glikogen kabi moddalarning zahira miqdori ko'p bo'ladi.
Shuning uchun bunday odamlar jismoniy mashq bajarganda tez charchamaydi,
chunki yuqorida ko'rsatilgan moddalar parcha¬lanib, muskul
ishi uchun zarur bo'lgan energiya bilan ta'minlaydi. |
|
|
14-rasm. Yelka muskullari
dinamik
harakatining tasviri.
1- yelkaning oldingi ikki boshli muskuli; 2¬ yelkaning orqa
qismidagi uch boshli muskul.
A- yelkaning ikki boshli muskuli qisqarganda qo'lning tirsak
bo'g'imi bukiladi; B- yelkaning uch boshli muskuli qisqarganda
qo'lning tirsak bo'g'imi yoziladi.
|
15-rasm. Sportchining
yugurish vaqtidagi dinamik harakati. |
Muskullarning
charchashi. Ma'lum vaqt davomida ish baja¬rish
natijasida muskullar charchaydi. Muskullar charchashining sababi
quyidagilardan iborat:
birinchidan, uzoq vaqt davomida qo'zg'alish natijasida miya¬ning
muskul ishini boshqaradigan nerv hujayralari charchaydi, ularda
qo'zg'alish jarayoni pasayadi, hujayralar tormozlanish holatiga
o'tadi;
ikkinchidan, uzoq vaqt davom etadigan jismoniy ish natija¬sida
muskul tolalaridagi ATF, KF, glikogen moddalarining zahirasi
tugab, muskulning ishi uchun zarur bo'lgan energiya tugaydi;
uchinchidan, qisqa vaqt davomida, ammo katta tezlikda bajarilgan
ish jarayonida organizmda kislorod yetishmay qoladi. Charchash
yuzaga kelganda, asta-sekin muskul tolalarining qisqarish kuchi
kamaya boshlaydi va ular bora-bora bo'shashib, qis¬qara
olmay qoladi. Buning natijasida harakat asta-sekin susayib,
keyin to'xtaydi. Ba'zida charchagan muskul tolalari qisqarib,
bo'sha¬sha olmay qoladi, bu holat muskullarning kontrakturasi
deb ataladi. Ayniqsa, tez yugurgan vaqtda boldir muskullarida
shunday holat yuzaga keladi.
Jismoniy mehnat, jismoniy tarbiya va sport bilan muntazam ravishda
shug'ullanuvchi odam organizmi yaxshi chiniqqan bo'ladi. Shuning
uchun ularning muskullari tez charchamaydi. Chiniqqan kishilarning
muskullari yaxshi rivojlanganligi bilan birga, ularning nerv-endokrin,
yurak-qon tomir, nafas va boshqa hayotiy muhim ahamiyatga ega
bo'lgan organlari hamda to'qimalarining ish faoliyati ham ortadi.
Shu bilan birga charchashning tez yoki sekin yuzaga kelishi
odamning kayfiyatiga ham bog'liq. Agar kayfiyat yaxshi bo'lsa,
bajaradigan ishga qiziqsa, tez charchamaydi. O'ta charchash
organizmning kasallik holati hisoblanadi. Agar bir necha hafta
va oy davomida ish surunkali ravishda davom eta versa, lekin
dam olish o'z vaqtida hamda yetarli bo'lmasa, nerv sistemasida
va muskullarda charchash alomatlari asta-sekin to'pla¬nib,
o'ta charchash holati yuzaga keladi. O'z vaqtida dam olmas¬likdan
tashqari, ovqatlanishning sifatli bo'lmasligi, sharoit no¬qulayligi,
kayfiyat buzilishi kabilar o'ta charchash holatining tezroq
yuzaga kelishiga sabab bo'ladi.
O'ta charchash quyidagi belgilari bilan xarakterlanadi: qo'l
va oyoq hamda tananing barcha muskullari bo'shashadi, harakat
tezligi pasayadi, bosh og'riydi, kunduzi ish vaqtida uyqu bosadi,
kechasi esa uyqu kelmaydi, ishtaha pasayadi, hech narsaga qiziqmaydi,
harakat qilganda ter bosadi, yurak tez uradi va havo yetishmaganday
bo'ladi. O'ta charchashning oldini olish uchun har bir od am
kun tartibiga rioya qilishi, ya'ni o'z vaqtida ishJashi, dam
olishi, ovqatlanishi, uxlashi kerak. O'ta charchash holati yuzaga
kelganda esa shifokorga murojaat qilinadi va uning ko'rsatmasi
bilan ma'lum muddatga kundalik ishdan ozod etiladi. Toza havoda
sayr qilish, nafas oldiruvchi yengil badan tarbiya mashqlarini
bajarish, ko'proq uxlash, ovqat sifatini yaxshilash kabi gigienik
tadbirlar tavsiya etiladi. |
Tayanch-harakatlanish
sistemasining rivojlanishida jismoniy tarbiya va mehnatning
roli |
Jismoniy tarbiya
odam organizmining normal o'sishi, rivojla¬nishida, qad-qomatning
shakllanishida muhim rol o'ynaydi. Muntazam ravishda mehnat,
jismoniy tarbiya va sport bilan shug'ullanish natijasida muskul
to'qimasida moddalar almashi¬nuvi kuchayadi, muskullarga
qon kelishi ko'payadi, bu esa ularning oziq moddalar bilan ta'minlanishini
yaxshilaydi. Tekshirishlar¬dan ma'lum bo'lishicha, jismoniy
mashq bilan shug'ullanuvchi kishilarning har 100 ta muskul tolasida
mayda qon tomirlar (ka¬pillyar)ning soni boshqalarning muskulidagiga
nisbatan ikki marta ko'p bo'ladi. Bunday odamlarmuskullarining,
qon, kislorod, oziq moddalar bilan ta'minlanishi yaxshi bo'lganligi
uchun mus¬kul hujayralari sitoplazmasida oqsil, ATF, KF,
glikogen miqdori ko'payadi. Bu esa muskul tolalarining yo'g'onlashuviga
va ular mustahkam bo'lishiga, qisqarish kuchining ortishiga
olib keladi.
Muskullarning yaxshi rivojlanishi, tolalari va paylarining baquvvat,
mustahkam bo'lishi, o'z navbatida, suyaklarning yaxshirivojlanishiga,
ulaming mustahkam bo'lishiga irnkon beradi. Shuning uchun ham
odam yoshligidan boshlab jismoniy mehnat, jismoniy tarbiya va
sport bilan muntazam ravishda shug'ullansa, tayanch harakatlanish
sistemasining o'sishi, rivojlanishi, shakllanishi yaxshi bo'ladi.
Shu bilan birga organizmning boshqa hayotiy muhim organ va sistemalari
(o'pka, yurak, qon tomir, jigar, buyraklar, oshqozon-ichak,
nervlar) funksiyasi ham yaxshilanadi. Buning natijasida odam
organizmi har tomonlama garmonik rivojlangan, baquvvat, tashqi
muhitning noqulay ta'siriga chidamli va chiniqqan bo'ladi. Ma'lumki,
bunday kishilar kasalliklarga kam chalinadi va uzoq umr ko'radi.
Mashhur fiziolog I. P. Pavlov 87 yil umr ko'rgan. U juda ishchan,
sog'lom, o'tkir zehnli, harakatchan, tetik odam bo'lgan, chunki
u muntazam ravishda jismoniy mehnat va sport bilan shug'ullangan.
U jismoniy mehnatning ahamiyati haqida: «Men butun umrim
bo'yi aqliy va jismoniy mehnatni sevib keldim, ikkinchisini,
hatto ortiqroq sevaman» deb yozgan edi.
|
Qad-qomatning
shakllanishi |
Har bir odam tanasini
o'zi odatlangan holatda erkin tutishi qad-qomat deb ataladi.
Odamning qad-qomati uning skeleti, muskullari va nerv sistemasining
rivojlanishiga bog'liq. Qad qomatning shakllanishida, ayniqsa,
umurtqa pog'onasining normal rivojlanishi muhim ahamiyatga ega.
Normal holda bo'yin va bel qismida umurtqa pog'onasi bir oz
oldinga, ko'krak va dumg'aza qismida bir oz orqaga egilgan bo'ladi.
Shuning uchun o/dinga egilish, orqaga egilish deb ataladi. Bu
tabiiy egilishlar bir yoshgacha bo'lgan bolalarda bo'lmaydi.
Bolaning tik turishi, yurishi, boshni tik tutishi natijasida
asta-sekin bu egilishlar hosil bo'ladi. Ularning normal holda
bo'lishi yoki normadan ortiqcha egilishi qad-qomatning noto'g'ri
shakllanishiga ta'sir etadi. Bundan tashqari, qad-qomatning
shakllanishida ko'krak qafasi, qo'l va oyoq suyaklari hamda
tan a muskullarining normal rivojlanishi ham muhim ahamiyatga
ega. Qad-qomatning noto'g'ri shakllanishi bir necha xil bo'ladi:
egilgan, lordoz, kifoz, kekkaygan, skoliotik qad-qomat (17-rasm).
Qad-qomati normal shakllangan odam (17-rasm) tanasini tik va
to'g'ri tutadi, boshi ko'tarilgan, yelkalari yozilgan, ikkala
yelkasi bir tekislikda, qorni bir oz ichiga tortilgan, oyoqlari
tik va to'g'ri bo'ladi.
Egilgan qad-qomatli odam tik turganda boshi oldinga egilgan,
yelka¬lari osilgan, ko'krak qafasi botiq bo'ladi. Bunday
qad-qomat umurtqa pog'onasining bo'yin qismidagi oldinga egilishining
normaga nisbatan ko'payishi, bel qismidagi egilishi¬ning
esa kamayishi hamda qorin devori muskullarining yaxshi rivojlanmasligi
tufayli yuzaga keladi.
|
|
17-rasm. Qad-qomat
turlari.
1- normal qad-qomat; 2- egilgan qad-qomat;
3- lordoz qad-qomat; 4- kifoz qad-qomat;
5- kekkaygan qad-qomat.
|
Kifoz qad-qomatli
odam tik tirganida orqasining yuqori qismi do'ppaygan va yumaloqlashgan,
yelkalari oldinga osilgan, boshi oldinga egilgan, qornining
pastki qismi bo'rtgan bo'ladi. Bunday qad-qomat umurtqa pog'onasini
bo'yin va bel qismidagi oldinga egilishlarini normaga nisbatan
kam, ko'krak qismidagi orqaga egilishning esa ko'p bo'lishi
tufayli vujudga keladi.
Kekkaygan qad-qomatli odamning orqasi to'g'ri va tekis, qorni
ichiga tortilgan bo'ladi. Bunday qad-qomatli umurtqa pog'onasi¬ning
ham egilishlari normaga nisbatan kam bo'lishi natijasida yuzaga
keladi.
Qad-qomatining buzilishidan faqat odamning tashqi ko'rinishi
o'zgarmasdan, balki u ichki a'zolar (o'pka, yurak, jigar, buyrak,
oshqozon va ichak kabilar)ning rivojlanishi va funksiyasiga
ham salbiy ta'sir ko'rsatadi. Bunday odamlar jismoniy mehnat
qilganida, jismoniy tarbiya va sport bilan shug'ullanganida
nafasi qisadi, yurak urishi tezlashadi, tez charchaydi va hokazo.
Bolaning qad-qomati normal shakllanishi uchun quyidagi gigiyena
qo;dalariga amal qilish kerak:
- bolani yoshligidan tekis va bir oz qattiqroq to'shakda yotishga
o'rgatish lozim, yostiq pastroq bo'lishi kerak. To'shakning
qalinva yurnshoq bo'lishi, yumshoq pmjinali karavot, baland
yostiq bo¬laning umurtqa pog'onasi qiyshayib qolishiga sabab
bo'ladi;
- bolani olti oylik bo'lguncha o'tqazmaslik, o'n oylik bo'lgun¬cha
oyog'ida uzoq vaqt tik turg'azmaslik kerak, chunki bu yoshdagi
bolalarning umurtqa pog'onasi, oyoq suyaklari egiluvchan bo'lgan¬ligi
sababli tana massasini ko'tara olmasdan, egrilanib qolishi mumkin.
- 4-5 yoshgacha bo'lgan bolalarni katta odamlar uzoq vaqt qo'lidan
yetaklab yurmasligi kerak, chunki bolaning bir tomoni yuqoriga
ko'tarilishi tufayli umurtqa pog'onasi egrilanib qolishi mumkin;
- kichik yoshdagi bolalar, boshlang'ich sinf o'quvchilari uzoq
vaqt bir joyda o'tirmasligi, tik turmasligi, uzoq masofaga yurrnasligi,
og'ir buyumlarni ko'tarmasligi, ayniqsa doim faqat bir qo'lida
ish bajarrnasligi kerak. Bularning barchasi bolaning umurtqa
pog'onasi va oyoq suyaklari egrilanib qolishiga, qad¬qomati
buzilishiga sabab bo'ladi (18-rasm);
- bolalar va o'quvchilar bo'ylariga mos parta, stol-stulda o'ti
rishi kerak (maktabda, uyda dars tayyorlaganda, ovqatlanganda);
- o'quvchilar parta, stol-stulda o'tirganda quyidagi qoidalar¬ga
rioya qilishi zarur: o'tirganda gavdasi tik, yelkalari bir tekisda,
|
beli stul (parta) suyanchig'iga
suyanib tursin, oyoqlari tizza bo'g'imida to'g'ri burchak hosil
qilib bukilsin, oyoq kaftining hamma yuzasi polga baravar tegib
tursin, ko'krak bilan parta qirrasi orasida 10 srn ga yaqin
masofa bo'lsin. Qad-qomatning shakllanishi 18 yoshgacha davom
etadi. Shu¬ning uchun ana shu yoshgacha bo'lgan bolalar
yuqorida ko'rsatil¬gan qoidalarga amal qilsalar, ularning
qad-qomati to'g'ri, chiroyli bo'lib shakllanadi. Yassioyoqlik.
Odam tovon-kaftining pastki qismi tayanch-hara¬katlanish
sistemasining muhim qismi hisoblanadi. U tuzilish xususiyatlariga
ko'ra tananing ressori vazifasini bajarishga mos¬lashgan.
To'g'ri rivojlangan oyoq kaftining ko'proq qismi o'yiqroq (chuqurroq),
|
|
|
18-rasm.
Bola bo'yiga mos bo'lmagan stolda o'tirishi oqibatida umurtqa
pog'onasining yon tomonga qiyshayishi
(skolioz). |
19-rasm.
Oyoq izlaci: 1- nonnal oyoq izining fotosurati; 2 - yassioyoq
izining
fotosurat;,
|
ozroq qismi gumbaz
shaklida bo'ladi. Uning bunday tUzilishi tan a massasining oyoqning
tovon va kaft qismlariga bara¬var taqsimlanishini ta'minlaydi.
Yassioyoqlikda tovon-kaft yuzasi (gumbaz qismi) kengayib,
o'yiq (chuqur) qismining sathi kamayadi, ba'zida esa oyoq yuza¬sining
butun sathini gumbaz qism egallab, u tekis bo'lib qoladi (19-rasm).
Natijada tovon-kaftning ressorlik vazifasi buziladi va quyidagi
belgilar yuzaga keladi: bunday odam uzoq vaqt tik turganda,
ko'proq yurganda, yugurganda, og'ir yuk ko'targanda oyog'ining
tovon-kaft va bol¬dir muskullarida og'riq paydo bo'ladi.
Yassioyoqlik umurtqa pog'onasi va chanoq suyaklarining egri¬lanishiga
va qad-qomatning buzilishiga ham sabab bo'ladi. Chunki bunday
odam tanasini tik va to'g'ri tuta olmaydi; - yassioyoq odamlar
yurganida oyoqlarini keng tashlab, qo'llarini yon tomonlarga
silkitib, lapanglab yuradi, chunki yurgan vaqtda tanasining
massasi oyoq yuzasiga baravar taqsimlanmasli¬gi natijasida
tovon-kaft muskullari tez charchaydi va ularda og'riq seziladi;
- bunday odarnJar ko~proq tik turganda va yurganida oyog'ining
kaft yuzasi yana kengayadi va ertalab mos bo'igan poyabzal kun¬ning
ikkinchi yarmida oyoqni siqa boshlaydi; - yassioyoqlikda tananing
massasi ko'proq tovon-kaftning ichki tomoniga tushadi. Shuning
uchun bunday odamlarning poyabzali ichki tomonga qiyshayib,
u tezda yaroqsiz holga kelib qoladi.Yassioyoqlik tug'ma va hayotda
orttirilgan bo'ladi. Tug'ma bo'lishi bu nasldan-naslga berilishi
yoki bola embrionining rivojJanishi davrida ona organizmiga
tashqi muhitning biron noqulay ta'siri natijasida sodir bo'lishi
mumkin. Yassioyoqlikning tug'ilgandan keyin yuzaga kelish sabablari
quyidagilardan iborat: - bolani juda yoshligidan (8-10 oyligidan)
bosh lab yurgizish va uni uzoq vaqt oyog'ida tik turg'izish;
- yosh bolaga poshnasiz yumshoq poyabzal kiygizish; - o'quvchilar
kun bo'yi poshnasiz sport, poyabzalida yurishi (sport poyabzalini
faqat mashg'ulot vaqtida kiyish kerak); - poshnasi baland, uch
tomoni tor, orqa tomoni keng bo'lgan poyabzallarni kiyish; -
og'ir yuk ko'tarish ham yassioyoqlik yuzaga kelishiga sabab
bo'ladi. Ana shulami hisobga olib, yassioyoqlikning oldini olishga
e'tibor berish kerak. |
|
|
|