qiladi. Bu yosh organizmda moddalar almashinuvi jarayoni keksalardagiga nisbatan ancha faol o'tishini ta'minlaydi.
Organizmning ichki muhiti, ya'ni yuqoridagi suyuqliklarning miqdori, kimyoviy tarkibi, osmotik bosimi va barcha fizik-kimyoviy xususiyatlari nisbiy doimiydir. Bu nisbiy doimiylik xususiyati gomeostaz deb atalib, u hujayralar vato'qimalarning normal ish faoliyati uchun qulay sharoit hisoblanadi.
Ichki muhitning nisbiy doimiyligi organizmning ko'pchilik organlar sistemasi (nerv-endokrin, ovqat hazm qilish, qon ayla¬nish, nafas olish, ayirish kabilar)ning birgalikdagi faoliyati orqali ta'minIanadi. Shuning uchun ham organizmning barcha hujayralari, to'qimalari, organlari va sistemalari yaxlit, bir butun bo'lib, ular ish faoliyatida bir-biri bilan mustahkam bog'langan. Biror organning ish faoliyati buzilsa (kasallik tufayli), ichki muhitning nisbiy doimiyligi ham buziladi. Masalan, oshqozon¬ichak, jigar, buyrak kasalliklarida ichki muhitning doimiyligi buziladi. Natijada hujayra ichidagi, hujayra oraliq va qon suyuqligining miqdori hamda kimyoviy tarkibi o'zgaradi. Bu esa o'z navbatida barcha a'zolarining ish faoliyatiga salbiy ta'sir ko'rsatib, kasallik belgilari yana ham kuchayishiga sabab bo'ladi.
!chki muhitning o'zgarishiga tashqi muhit sharoiti ham ta'sir ko'rsatadi. Ma'lumki, Markaziy Osiyoning issiq iqlim sharoitida yoz oylarida ko'p terlash, nafasning tezlashuvi natijasida kishi organizmi ko'p suyuqlik yo'qotadi. Bu esa hujayra, hujayralararo va qon suyuqlikIari miqdorining kamayishiga, ularning kimyoviy tarkibi o'zgarishiga sabab bo']adi.
.Shuningdek, issiq vaqtda odam jismoniy mehnat qilganda ham terlash orqali ko'p suyuqlik yo'qotadi. Shuning uchun bunday sharoitda organizm ichki muhitining nisbiy doimiyligini saqlash maqsadida terlash orqali yo'qolgan suyuqlik o'mi yetarli miqdorda suv (suyuqlik) iste'mol qilish bilan to'ldiriladi. Ich ketish, qusish va ko'p terlash natijasida organizmdan suv bilan birga tuzlar ham yo'qotiladi. Shuning uchun iste'mol qilinadigan suvga bir oz tuz qo'shilsa yoki mineral suv iste'mol qilinsa, ichki muhit suyuqliklarining faqat miqdori emas, balki kimyoviy tarkibining doimiyligi ham saqlanadi. Qon quyidagi muhim vazifalarni bajaradi:
1. Qonning tashuvchilik vazijasi. Oshqozon-ichaklarda hazmbo'lgan oziq moddalar (oqsillar, yog'lar, uglevodlar, mineral tuzlar, vitaminlar; suv) qon va limfa tomirlariga so'riIib, qon orqali hujayralarga yetkaziladi. Shuningdek, qon o'pkadan kislorod qabul qilib, hujayralarga olib boradi. Hujayralarda moddalar almashinuvi natijasida hosil bo'lgan qoldiq (zaharli) moddalar va karbonat kislota qonga o'tadi. Bu moddalar qon orqali ayirish va nafas oIish organlariga yetkaziIib, tashqariga chiqarib yuboriladi.
2. Qon barcha to 'qima va organlar funksiyasini gumoral yo 'l bilan boshqarilishida ishtirok etadi. Endokrin bezlarda sintez qilin¬gan gormonlar - biologik faol moddalar qonga o'tib, u orqali to'qima va organlarga yetkaziladi va ular nerv sistemasi bilan birga nerv-gumoral boshqarilishini ta'minlaydi.
3. Qon organizmni himoya qilish (immunitet) junksiyasini bajaradi. Qon tarkibidagi leykotsitIar (oq qon tanachalari) orga¬nizmga kirgan mikroblarni yutish, parchalash va eritib yuborish xususiyatiga ega. Bundan tashqari, qon zardobida maxsus oqsiI zar¬rachalar (antitelalar) bo'lib, ular mikroblarni bir-biriga yopish¬tiradi va eritib yuboradi. Shunday qiIib, qonning immunitetIik funksiyasi organizmning har xiI yuqumIi kasaIliklardan saqla¬nishiga yordam beradi.
4. Qon tana haroratining nisbiy doimiyligini saqlashda ishtirok etadi. Qonning uzluksiz harakati orqali moddalar almashinuvi natijasida hosiI bo'lgan issiqlik energiyasi tananing barcha qismIariga
tarqalib, ulardagi harorat doimiyligini ta'minlaydi.

Qonning solishtirma massasi suvnikiga nisbatan bir oz kattaroq - 1,050-1,060 ga teng. Qon plazmasining solishtirma massasi 1,025- 1,034, shaklli elementIarining solishtirma massasi 1,090 ga teng.
Ma'lumki, suvning yopishqoqligi 1,0 deb qabul qilingan. Qonning yopishqoqligi 5,0 ga teng. Qonning yopishqoqligi suv¬nikiga nisbatan yuqori bo'lishi tarkibidagi oqsil moddaIar va shaklli elementlar, ayniqsa, eritrotsitlar miqdoriga bog'liq. Terlash, qusish va ich ketish natijasida odam organizmi ko'p suv yo'qotsa, qon quyuqlashadi, ya'ni plazmasining miqdori kamayib, shaklli elementlarining miqdori ko'payadi. Bu esa qonning yopishqoqIigi ortishiga sabab bo'ladi.
Qonning osmotik bosimi 7,6-S,1 atm ga teng. Uning 60% ini qonda erigan natriy xlorid tashkil etadi. Osmotik bosim osmometr yoki krioskop asboblari yordamida o'1chanadi. Qonning osmotik bosimi qon biIan h,ujayralar ichidagi va hujayralar tashqarisidagi suyuqliklarda suv va tuzlar almashinuvida muhim rol o'ynaydi. Osh tuzining 0,9% Ii eritmasi odam va barcha issiqqonli hayvonIar uchun ftziologik eritma bo'Iib hisoblanadi. Bundan yuqori konsentratsiyali eritmasi qon uchun gi pertonik, past konsentratsiyali eritmasi qonga nisbatan gipotonik eritmadir. Agar ozroq qon osh tuzining gi pertonik eritmasi bilan aralashtirilsa, eritrotsitIar ichidagi suv eritmaga o'tadi, chunki eritmaning osmotik bosimi yuqori. Buning natijasida eritrotsitlar suvsizlanib, ularning hajmi kichrayadi va burishib qoladi.Aksincha, qon osh tuzining gipotonikeritmasi bilan aralashtirilsa, eritmadagi suv eritrotsitlar ichiga kiradi va ular shi¬shib yoriladi. Bu hodisa gemoliz deb ataladi.
Qon osmotik bosimining nisbiy doimiyligi ayirish organlari¬ning (buyraklar va teri) faoliyati orqali boshqariladi. Odam ko'proq sho'r ovqat, tuzli ichimlik iste'mol qilganda, ko'p terlaganda qonning osmotik bosimi oshadi. Lekin buyraklar siydik ajratishi kamayishi tufayIi ma'lum vaqtdan keyin qonning osmotik bosimi yana normaga keladi.

Probirkaga bir tomchi geparin moddasini tomizib, ustiga 2-3 ml qon quyib, sentrifugada bir necha minut davomida aylantirilsa, u ikki qismga: ustki qismida rangsiz qon plazmasiga, pastki qismida esa qonning qizil rangdagi quyuq qismi - shaklli elementlarga ajraladi (1-rasm). Shunday qilib, qon ikki qismdan iborat: birinchi qismi qonning suyuq qismi, ya'ni qon plazmasi, ikkinchi qismi qonning quyuq qismi, ya'ni shaklIi elementlaridir. Qon umumiy hajmining 55-60% ini qon plazmasi va 40-45% ini shaklli elementIar tashkil qiladi. Qonning o'rtacha miqdori katta odamda 5 I bo'Iib, u tana massasining o'rtacha 7% ini tashkil etadi. I kg tana massasiga o'rtacha 70 ml qon to'g'ri keladi. Bolalarda har I kg tana massasiga to'g'ri keladigan qon miqdori kattalarnikiga nisbatan ko'proq bo'ladi (5O-100 ml).
Qon plazmasi. Qon plazmasi qonning suyuq qismi bo'Iib, u murakkab aralashmadir. Uning tarkibida oqsiIJar, yog'lar, uglevodlar, mineral tuzlar, gormonlar, fermentlar, antitelalar va erigan holdagi gazlar (kislorod, kmTIonat angidrid kabilar) bo'ladi. Plazma tarkibida o'rtacha 90-92% suv, 7¬8% oqsillar, 0,9% tuzlar, 0,1% glyukoza, 0,8% yog'lar bo'ladi. Plazma kuchsiz ishqoriy reaksiyaga ega, ya'ni pHi=7,4.
Qon plazmasi tarkibida or¬ganizmning hayoti - o'sishi va rivojlanishi uchun zamr barcha oziq moddalar bo'lib, ular ovqat hazm qilish organlaridan qonga so'riladi. Qonning doimiy harakati natijasida bu moddalar hujay ralarga o'tadi va o'zlashtiriladi.

Moddalar almashinuvi natijasida hujayralarda hosil bo'lgan qoldiq moddalar qonga o'tib, ayirish organlariga yetkaziladi va tashqariga chiqarib yuboriladi. Plazma tarkibidagi vitaminlar, fermentlar, gormonlar hujayralarda moddalar almashinuvi jarayoni normal o'tishida va antitelalar organizmni yuqumli kasalliklardan himoya qilishida muhim ahamiyatga ega.
Shunday qilib, qon hamda qon plazmasi odam tanasi hujayralarining oziqlanishida, ulardagi barcha hayotiy jarayonlar normal o'tishida va organizmni yuqumli kasalliklardan saqlashda muhim ahamiyatga ega. Shuning uchun ham qon yoki undan tayyorlangan plazma davolash maqsadida qo'llaniladi. Bu qon va plazma sog'lom odamlardan (donorlardan) olinadi.

Eritrotsitlar (qizH qon tanachalari). Eritrotsitlar suyaklarning ko'mik qismida hosil bo'ladi. Yetilmagan yosh eritrotsitlarda boshqa hujayralardagi singari yadro bo'ladi. Yetilgan eritrotsitlarda yadro yo'qoladi, ya'ni odamning qoni tarkibidagi eritrotsitlar yadrosiz bo'ladi. Vlar o'rtasi ozroq botiq, yumaloq shaklga ega. I mm qonda 4-6 million, o'rtacha 5 million dona eritrotsit bo'ladi. Eritrotsitlarning hosil bo'lishi va soni normal miqdorda bo'lishi odamning sog'lig'iga, ovqatlanishiga, jismoniy mashqlar bilan shug'ullanishiga, quyoshning ultrabinafsha nurlarini yetarli qabul qilishiga bog'liq. Ayniqsa, ovqat tarkibida oqsillar, temir moddasi, V guruhga kiruvchi vitaminJar yetarli miqdorda bo'lishi zarur. Suyak ko'migida hosil bo'lib, qonga o'tgan eritrotsitlar 120 kun atrofida yashaydi. So'ngra ular jigarda va taloqda parchalanadi. Parchalangan eritrotsitlardan ajralgan temir moddasi suyak ko'migida yosh eritrotsitlar hosH bo'lishi uchun sarflanadi. Parchalangan eritrostitlaming gemoglobini tarkibidagi gem moddasi jigarda bilirubin moddasiga aylanib, o't suyuqligi hosil bo'lishi uchun sarflanadi.
Eritrositslarning asosiy vazifasi organizmning barcha hujayralarini kislorod bilan ta'minlashdan iborat. Ular tarkibidagi gemoglobin o'pkalardan kislorodni o'ziga biriktirip hujayralarga yetkazadi, ularda moddalar almashinuvi natijasida hosil bo'lgan karbonat angidridni yana o'ziga biriktirib o'pkalarga olib boradi.
Eritrotsitlarning soni va ular tarkibidagi gemoglobin miqdo¬rining kamayishi kamqonlik (anemiya) kasalligi deb ataladi. Bu kasalIikning oldini olish uchun yuqorida aytilganidek, ovqat tarkibida oqsil, temir moddalari, vitaminlar yetarli miqdorda bo'lishi, jismoniy mashqlar bilan muntazam shug'ullanish, nafas oladigan havoning toza bo'lishi kabilar katta ahamiyatga ega.
Leykotsitlar (oq qon tanachalari). Leykotsitlar yadroli qon hujayralari bo'lib, yadrosining shakliga va bo'yalishiga qarab uch turga: monotsitlar - bir yadroli yirik leykotsitlar limfocitlar - bir yadroli, lekin monotsitlardan bir oz maydaroq; donador leykotsitlar, ya'ni granulotsitlarga bo'linadi. Bularning yadrosi ko'p shaklli. I mm' qonda 6-8 ming dona leykotsit bo'ladi. Leykotsitlar sonining ko'payishi leykotsitoz, kamayishi leykopeniya deb ataladi. Leykotsitlar suyaklaming ko'mik qismida va taloqda (limfotsitlar) hosil bo'ladi. Leykotsitlarning asosiy vazifasi organizmni yuqumli kasalliklardan himoya qilishdir. Ular organizmga kirgan mikroblarni yutib, eritib yuboradi. Bu hodisafagotsitoz deb ataladi. Leykotsitlarning bu xossasini atoqli rus olimi I. I. Mechnikov aniqlagan. Odam yuqumli kasalliklar bilan kasallanganda leykotsitlarning soni ko'payib, I mm qonda 10-20 mingga yetadi va undan ham ortishi mumkin. Odam uzoq vaqt davomida kam va sifatsiz ovqatlansa, bir necha kun, hafta davomida og'ir mehnatdan charchasa, su¬runkali uzoq davom etuvchi kasalliklarda leykotsitlar soni ka¬mayadi. Bu esa organizm nihoyatda kuchsizlanganligidan dalolat beradi.
Trombotsitlar (qon plastinkalari). Trombotsitlar suyaklarning ko'mik qismida va taloqda hosil bo'ladi. Yadrosi bo'lmaydi. Past tabaqali umurtqali hayvonlar trombotsitlarining yadrosi bo'ladi. I mm' qonda 300-400 ming dona trombotsit bo'ladi. Ular leykotsitlarga o'xshab 2-5 kun yashaydi. Trombotsitlarning aso¬siy vazifasi qonning ivishini ta'minlashdan iborat. Ular sonikamayganda qonning ivish xossasi buziladi. Bunday odamning ja¬rohatlanishi juda xavt1i, chunki qon oqishini to'xtatish qiyin bo'ladi. Salgina urilish, turtinish natijasida badanda ko'karish (qon quyilishi) yuzaga keladi, o'z-o'zidan burundan qon kelishi mum¬kin. Shuning uchun trombotsiti kamaygan odam har xii shikas¬tIanishlardan saqlanishi kerak. Trombotsit tarkibida serotonin moddasi bo'lib, u qon tomirlarini toraytirish va qon ketgan vaqtda uning ivishini tezlashtirish xossasiga ega.
Qonning ivishi. Qonning ivishi - organizmning muhim himoya reaksiyasi hisoblanadi. Qonning bu xossasi turli jarohatlanishlarda organizmni ortiqcha qon yo'qotishdan saqlaydi. Qonning ivish xossasi o'zgarsa, ozgina jarohatlanish ham odam sog'lig'iga katta xavf tug'diradi, chunki organizm ko'p qon yo'qotishi mumkin.
Qonning ivishi murakkab biologik jarayon bo'lib, bunda quyi¬dagi omilIar ishtirok etadi: qon plazmasidagi fibrinogen (oqsil modda) mayda zarrachalardan ingichka tolachalarga (fibringa) aylanadi. Fibrin tolachalari qon tomiri devorining jarohatlangan (kesilgan) joyida to'r hosil qiladi va unga qonning shaklli. c1ementlari, ayniqsa trombotsitlar ilinib, to'siq hosil bo'ladi. Na¬tijada qon oqishi to'xtaydi. Bu jarayonda qon tarkibidagi trombin fermenti, Ca ionlari, K vitamin va qonning antigemofil omili muhim rol o'ynaydi.
Sog'lom odamda qon 3-4 minut ichida iviydi. Ba'zi odamlar qon plazmasining tarkibida qonning ivishida muhim ahamiyatga ega bo'lgan biologik modda - antigemofil omil yetarli bo'lmaydi.
Bu kasalIik gemofiliya deb atalib, u nasldan-naslga, ya'ni ota¬onadan bolaga o'tadi. Bunday odamlarda qon ivishi buziladi, natijada bexosdan burundan qon kelishi, salgina jarohat tufayli ko'p qon yo'qotish mumkin. Bundan tashqari, trombotsitlarning soni kamayganda, ovqat tarkibida Ca ionlari, K vitaminning miq¬dori yetishmay qolganda ham qonning ivish xossasi kamayadi.

1901-yili avstriyalik olim K. Landshteyner, 1907-yili chex olimi Ya. Yanskiy turli odamlar qoni kimyoviy-biologik xossalariga ko'ra bir-biridan farq qilishini aniqlaganlar. Qonning eritrotsitlari tarkibida agglyutinogen, plazmasi tarkibida agglyutinin moddalari bo'lib, ularning har biri kimyoviy xossalariga ko'ra ikki turga bo'linadi, ya'ni agglyutinogen A va B, agglyutinin a va {3. Binobarin, bitta odam qonining eritrotsitlari va plazmasida bir xii belgiJi modda bo'lmasJigi kerak, ya'ni agglyutinogen A va agglyutinin a yoki agglyutinogen B va agglyutinin {3. Normada agglyutinogen A va agglyutinin {3 yoki agglyutinogen V va agglyutinin a bo'Jishi mumkin. Agglyutinogen A va V bo'lgan qonda agglyutininlar umuman bo'lmaydi. Aksincha, agglyutinin ava {3bo'lgan qonda agglyutinogenlar umuman bo'lmaydi. Ana shunga ko'ra, barcha odamlar qoni to'rt guruhga bo'linadi.
I guruh - eritrotsitlarda agglyutinogen umuman bo'lmaydi
plazmada agglyutinin ava {3 bo'ladi.
Il guruh - eritrotsitlarda agglyutinogen A, plazmada agglyutinin {3 bo'ladi.
m guruh - eritrotsitlarda agglyutinogen B, plazmada agglyutinin a bo'ladi.
IV guruh - eritrotsitlarda agglyutinogen A va B bo'lib, plazmada agglyutinin umuman bo'lmaydi.
Ounyodagi ko'p mamlakatlarda yashovchi odamlarning qon guruhlarini aniqlash natijasi shuni ko'rsatadiki, qoni I guruh bo'lgan odamlar ahoJining o'rtacha 40% ini, Il guruh - 39% ini, III guruh - 15% ini va IV guruh - 6% ini tashkil etadi.
1940-yiJi K. Landshteyner va Viner qoii'ning eritrotsitlarida agglyutinogen A va V dan tashqari, yana bir modda borligini aniqlab, uni rezus ami! (Rh-omil) deb atadilar. Bu omil 85% odamlar qonida bo'ladi va ular rezus musbat qonJi odam deb ataladi, 15% odamlarning qonida bu omil bo'lmaydi. Ular rezus manfiy qonli odam-deb ataladi. Rezus musbat qon rezus manfiy qonJi odamga quyHsa, birinchi martasida hech qanday noxush reaksiya ro'y bermaydi. Lekin rezus manfiy qonli odam qonida quyilgan rezus musbat qonga qarshi antitelalar (organizmda yot moddaga qarshi hosH bo'lgan, maxsus himoya xossasiga ega bo'lgan oqsil zarrachalari) hosH bo'ladi. Shu odamga ikkinchi marta rezus musbat qon quyilsa, uning qonida agglyutinatsiya hodisasi ro'y beradi.
Qon guruhlari va rezus omil nasldan-naslga o'tadi. Agar er¬kakning qoni rezus musbat bo'Jib, ayolning qoni rezus manfiy bo'lsa, bino bo'lgan homilaga (bolaga) qon onadan o'tsa, uning qoni rezus manfiy bo'ladi. Bunday bola sog'lom tug'iladi. Aksin¬cha, rezus musbat qon bolaga otadan o'tsa, uning qoni ham otasinikiga o'xshab rezus musbat bo'ladi. Natijada ona va bolaning qoni bir-biriga to'g'ri kelmaganJigi uchun bunday bola gemoJitik kasallik bilan tug'iladi. Uning terisi va ko'zlari sariq, jigar va talog'i kat¬talashgan, qorni shishgan, tug'ilgan vaqtdan boshlab umumiy ahvoJi og'ir bo'ladi. Oavolash uchun bolaga qon quyib, qoni almashtiriladi.
Qun quyish. Og'ir shikastlanganda va ko'p qon yo'qotilganda uzoq davom etadigan og'ir kasallikJarda bemorni davolash uchun qon quyish kerak bo'ladi. Bunda birinchi guruh qonni .hamma guruhga quyish mumkin. Birinchi guruh qonli odamlar qonini barcha guruhdagi qonli odamlarga berishi mum kin. Shuning uchun ular universal donor deb ataladi (boshqalarga qon beruvchi odam donor, boshqalardan qon oluvchi odam retsipient deb ataladi).
lkkinchi guruh qonli odamlar ikkinchi va to'rtinchi guruh qonli
odamlarga, uchinchi guruh qonli odamlar uchinchi va to'rtinchi guruh qonli odamlarga qon berishi mumkin. To 'rtinchi guruh qonli odamlar faqat shu guruh qonli odamlarga qon berishi mumkin, lekin o'zi hamma guruhdan qon oladi. Shuning uchun ular universal retsipient deb ataladi.
Bemorga qon quyish o'ta mas'uliyatJi ish hisoblanadi. Agar qon guruhi noto'g'ri aniqlansa, bemor qon guryhiga to'g'ri kelmay¬digan qon quyilsa, donor qonining eritrotsitlari bilan bemor qonining eritrotsitlari bir-biriga yopishib qoladi, ya'ni agglyutinatsiya hodisasi ro'y beradi. Bunday hodisa ro'y berganida bemorning ahvoli birdaniga og'irlashadi, rangi oqarib, lablari ko'karadi,
tanasi sovub qaltiraydi. Badanida qizil toshmalar paydo bo'ladi,
nafas olishi qiyinlashadi. Agar bunda zudlik biJan yordam ko'rsatilmasa, bemor halok bo'lishi mumkin. Buning oldini olish maqsadida keyingi yillarda faqat bir xii guruhdagi qon quyishga o'tish tavsiya etilmoqda.

Turli qon guruhlarining bir-biriga mos kelishi

Quyidagi qon guruhlari bo'lgan odamlar	Quyidagi guruhlarga qon berishi mumkin	Quyidagi guruhlardan qon qabul qilish mumkin
I	I.II.III.IV	I
II	II.IV	I.II
III	III.IV	I.III
IV	IV	I.II.III.IV

Donorlik. Donorlik har bir odamning faxriy burchidir. 18 yoshga yetgan har bir sog'lom yigit va qiz, ayol va erkak donor bo'la oladi.
Mamlakatimizda yuz minglab kishilar donorlardir. Ayniqsa, fashizmga qarshi kurash yillarida minglab. odamlar. ixtiyoriy ravishda qon topshirib, ko'plab yaradorlarning hayoti saqlab qoli¬nishiga va ular qaytadan safga qaytishiga hissa qo'shganlar. Hozirgi vaqtda ham minglab donorlar ko'plab bemorlarni davolashga, ularning hayotini saqlab qolishdek olijanob ishga hissalarini qo'shmoqdalar.
Qadimgi Yunoniston, Misr, Rimda bemorlarni davolashda qonning ahamiyatini bilishgan. O'sha davrning tabiblari bemor¬larga boshqa odam qonini quyganlar, lekin ularda qon guruhi haqida tushuncha bo'lmaganligi sababl[ qonquyish taxminiy bajarilgan. Shl.ning uchun ayrim hollardagina quyilgan qon bemor qoniga to'g'ri kelib, yaxshi natija bergan bo'lsa, ko'pincha qon guruWari to'g'ri kelmasligi yomon oqibatlarga sabab bo'lgan. Chunonchi, Rim papa si Innokentiy VIII yosharish maqsadida uchta yigitning qonini quyishni buyurgan. Lekin u qon quyish natijasida halok bo'lgan. Qon guruWari aniqlanguncha qon quyish sohasidagi barcha urinishlar yaxshi natija bermagan.

Odam organizmiga kasallik qo'zg'atuvchi turli (patogen) mik¬roblar, viruslar, zamburug'lar va boshqalar kirishi (yuqishi) natijasida yuzaga keladigan xastaliklar - yuqumli kasalliklar deb ataladi. Yuqumli kasalliklarni mikroblar qo'zg'atishi fransuz olimi Lui Paster (1822-1895) tomonidan aniqlangan. Hozir mikroblaming 1500 ga yaqin, viruslarning 100 dan ortiq turlari ma'lum. Ular tuproqda, suvda, ,havoda keng tarqalgan bo'lib, ko'p turlari ma'lum sharoitdaodamda har xil yuqumli kasalliklarni qo'zg'atadi.
Mikroblar va viruslar odam organizmiga turli yo'l bilan: - havo-nafas organlari orqali;
- oziq-ovqat, suv, meva, sabzavotlar, yuvilmagan idish-tovoq qo'lni yuvmasdan ovqatlanganda hazm organlariga kiradi;
- teri orqali, ya'ni teri qirilganda, kesilganda, kuyganda jarohatlangan joyga mikroblar tushib, qon orqali organizmga tar¬qaladi; - jinsiy aloqa orqali;
- kasal odamning qoni yoki qon plazmasi bemorga quyil ganda;

- yaxshilab sterillanmagan shprits bilan ukol qilinganda;
- kasal hayvon va parrandalar mahsuloti (go'sht, sut, tuxum) ni yaxshi pishirrnasdan iste'mol qilinganda;
- quturgan it, mushuk, sichqon, qoramollarning tishlashi, so'lagi orqali;
- kasallangan hasharotlar (burga, bit, kana, chivin kabilar) chaqqanda kirishi mumkin.
Organizmning himoyalanish xususiyatlari. Odam organizmi mikroblar, viruslar va kasallik qo'zg'atuvchi boshqa parazit larda o'zini himoya qilish xususiyatiga ega. O'zini himoya qilish usullari bir necha xiI bo'lib, ular quyidagilardan iborat. Organizm o'zini himoya qilishining birinchi. bosqichi teri, burun, nafas yo'llari, ovqat hazm qilish organlarining ichki shilliq pardasi hisoblanadi. Teri tashqi mUhitning. noqulay ta'sirlaridan, mikroblar,viruslar va parazitlarni organizmga kirishidan saqlaydi. Ammo teri kirlansa,uning himoya funktsiyasi buziladi. Bundan tashqari, shilinish, timdalanish,kesilish kabi jarohatlanisWar ham terining himoya funktsiyasiga zarar yetkazadi.Jarohatlangan joyda rnikroblar yashashi va ko'payishi uchun qulay sharoit yuzaga keladi. Shuning uchun bu joy qizaradi, shishadi va yiringlaydi. Ba'zida esa jarohatda ko'paygan

mikroblar qonga o'tib, butun tanaga tarqaladi va sepsis kasalligi yuzaga keladi. Bunda bemor tanasining harorati ko'tariladi, boshi og'riydi, jigari, buyraklari, yuragi va miyasi mikroblar ta'sirida yaIlig'lanishi tufayli uning umumiy ahvoli og'irlashadi. Shuning uchun teri doimo toza bo'lishi, jarohatlanmasIigi va mabodo yengil shikastlansa, darhol unga yod yoki brilliant yashili surtish hamda shifokorga murojaat qihsh kerak.
Nafas yo'llari (burun, hiqildoq, traxeya, bronxlar) ichini qoplagan shilliq parda mikroblar va viruslarni ichki to'qimalarga, qonga o'tkazmay, himoya vazifasini bajaradi. Bu shilliq pardalardagi mayda tukchalar havo bilan kirgan mikroblarni tutib qoladi.
Og'iz bo'shlig`idagi so'lak, oshqozon va ichaklar shirasi mik¬roblarni kuchsizlantirish, eritib yuborish xususiyatiga ega bo'Iib, ular ham organizmni himoya qiIish vazifasini bajaradi.
Organizm himoyalanishining ikkinchi bosqichida qonning leykotsitlari (oq qon tanachalari) xizmat qiladi. Yuqdrida aytilganidek, leykotsitlar odam tanasiga kirgan mikroblarni yutib, eritib yuborish xususiyatiga ega. Bu fagotsitoz deb ataladi. Bu hodisani 1893-yiJda rus oIimi I. I. Mechnikov (1845-1916) ixtiro etgan.
Leykotsitlarning organizmni yuqumli kasalliklarni qo'zg'atuvchi mikroblardan himoya qilish xususiyati ana shundan ham yaqqol ko'rinib turibdiki, yuqumli kasalliklar bilan xastalangan bemorlar qonida leykotsitlarning soni ko'payadi, ya'ni normada 6-8 ming bo'lsa, kasaIlikda 10-12 mingga yetadi va undan ham oshishi mumkin. Bu hodisa organizm mikroblarga qarshi kurashish va kasaUiklardan qutulish uchun o'zini himoya qilish imkoniyatlarini safarbar qilganligini ko'rsatadi. Organizmning yuqumIi kasalliklardan himoyalanishininr, uchin chi bosqichi antitelalar va antitoksinlar ishlab chi qarilishi hisoblanadi. Bular organizmning maxsus to'qimalarida ishlab chiqariladi. Antitelalar organizmga kirgan mikroblarni birbiriga yopishtirib, eritib yuboradi. Antitoksinlar esa mikroblar ajratadigan zaharli moddalarni parchalab neytrallaydi. Odam organizmining antitela va antitoksinlar ishlab chiqarish va ular orqaIi yuqumli kasalliklarni qo'zg'atuvchi mikroblarga qarshi kurashish, o'zini himoya qilish xususiyati immunitet deb ataladi.Ikki xil, ya'ni tug'ma va orttirilgan bo'ladi. Tug'ma immunitet onadan bolaga o'tadi. Lekin u doimiy bo'lmaydi va bolaning bitinchi yoshidayoq o'z kuchini yo'qotadi. Odamning hayoti davomida orttirilgan, ya'ni uning o'z organizmida ishlab chiqarilgan immunitet (antitela va antitoksinlar) o'z navbatida ikki xii bo'ladi: tabiiy va sun'iy immunitet. Tabiiy immunitet odam biror yuqumli kasallik bilan kasallanib tuzalishi natijasida hosil bo'ladi. Shuning uchun ba'zi yuqumli kasalliklar bilan odam faqat bir marta kasallanadi, ya'ni birinchi marta kasallanish davrida uning organizmida bu kasallikni qo'zg'atuvchi mikrob yoki virusga qarshi immunitet hosil bo'ladi. Bu immuriitet uning butun umri davomida saqlanadi. Masalan, qizamiq, tepki, chechak, bo'g'ma, ko'kyo'tal kabi yuqumli kasalliklar bilan odam faqat bir marta kasallanadi. Sun'iy immunitet sog'lom odamni emlash natijasida uning organizmida hosil qilinadi. Emlash uchun maxsus laboratoriyalarda kasaIlik qo'zg'atuvchi mikroblar va viruslarni kuchsizlantirish yo'li bilan vaktsinalar tayyorlanadi. Bu vakcinalar bilan emlash natijasida ular tarkibidagi kuchsizlantirilgan mikroblar yoki viruslarga qarshi organizmda immunitet (antitelalar va antitoksinlar) hosil bo'ladi. Shuning uchun emlangan odam organizmiga bu kasallikni qo'zg'atuvchi mikrob yoki virus kir¬ganda ham u kasallanmaydi. Hozirgi vaqtda bolalar va o'smirlar sil, poliomielit (bolalar falaji), bo'g'ma, ko'kyo'tal, qoqshol, qizamiq, tepki kasalliklariga qarshi emlanadi. Bulardan tashqari, zaruriyat tug'ilganda ich terlama, qora chechak, vabo va boshqa yuqumli kasalliklarga qarshi ham emlanadi. Yuqorida aytilgan tabiiy va sun'iy immunitet organizmning o'zida ish lab chiqariladi, shuning uchun ular fool immunitet deb ataladi. Bulardan tashqari, passiv immunitet ham bo'ladi. Emlash yo'li bi1an ba'zi sog'lom donorlarda ayrim kasalliklarni qo'zg'atuvchi mikroblar va ulaming zaharIi moddalariga qarshi immunitet hosil qilinadi. Ularning qonida antitelalar va antitoksinlar ko'p miqdorda bo'ladi. Bu donorlarning qoni yoki uning zardobi tarkibidagi tayyor holdagi antitela va antitoksinlar boshqa odam organizmiga yuborilsa, uning uchun bu passiv immunitet bo'lib hisoblanadi. Ba'zj og'ir kasallangan bemorlarni davolash maqsadida ana shunday usuldan foydalaniladi. Yuqumli kasalliklarni mikroblar keltirib chiqarishini birinchi bo'lib fransuz olimi Lui Paster (1822-1895) aniqlagan. U 1879-yilda tovuqlarda vabo kasaIligini qo'zg'atuvchi mikroblami aniqlab, shu mikroblarni kuchsizlantirilgan holda tovuqlar tanasiga yuborib, ulami kasallikdan saqlash chorasini topgan. Shunday qilib, Paster yuqumli kasalliklardan saqlanishda emJash usulini yaratgan.
Mashhur rus olimi I. 1. Mechnikov Rossiyada birinchi bo'lib quturish, kuydirgi va boshqa kasallikJarning oldini olish uchun vaksina va qon zardoblarini tayyorlab qo'llagan. O'sha davrdagi amaldoriar Mechnikov ilmiy ishlarining mohiyatini to'g'ri tushunmasdan, uni tazyiq ostiga olganlar. U Lui Pasterga yordam so'rab murojaat qiladi. 1887-yilda Mechnikov Parijga boradi va Lui Pastel tashkil qilgan institutda 28 yil davomida immunitet sohasida ilmiy ish olib boradi. Paster vafotidan keyin uning institutiga rahbarlik qiladi. Fagotsitoz, immunitet sohasidagi ilmiy ishlari uchun 1908-yilda unga Nobel mukofoti berilgan. OITS (orttirilgan immunitet tanqisligi sindromi), ruscha nomi SPID (sindrom. priobretennogo immunnogo defitsita) hozirgi vaqtda jahon jamoatchiligini tashvishga solayotgan eng xavfli xastalikdir. OITS birinchi marta 1981-yilda AQSHda ro'yxatga olingan. Kasallikning qo'zg'atuvchisi VICH (virus immunodefitsita cheloveka, o'zbekcha odamda immunitet tanqisligi virusi) deyilib, uni 983-yilda fransiyalik olim L. Montane aniqlagan. VlCH sog' odamga OITS bilan xastalangan bemordan hamda
tanasida shu virusni tashib yuruvchi, ya'ni hozircha o'zida kasallik belgilari yuzaga kelib ulgurmagan odamdan yuqadi. Yuqish yo'llari: jinsiy aloqa, o'pishish, tishlash, sterillanmagan shprits, igna, stomologiya, ginekologiya, jarrohlik asboblari, kasal yoki virus tashib yuruvchi odamning qoni va qon zardobini qo'llash.
Virus sog' odamga yuqqanidan to kasallik belgilari paydo bo'lgungacha davr infeksiyaning yashirin (inkubatsion) davri deyiladi. Bu davrda viruslar odam tanasidagi limfa tugunlariga joylashadi. So'ngra oq qon tanachalari bo'lmish limfotsitlar ichiga kirib qon orqali tana bo'ylab tarqaladi. Ma'lumki, limfotsitlar odam organizmining immunitet, ya'ni mikroblar va viruslardan himoyaIanish qobiliyatini ta'minlaydi. OITSni qo'zg'atuvchi viruslar (VICH) limfotsitlarni zararlab, kuchsizlantirib, yemirib, sonini kamaytirib organizmning immunitet qobiliyati kuchsizlanishiga, hatto butunlay yo'qolishiga olib keladi. Natijada OITS kasalligi belgilari paydo bo'ladi. VICH-infeksiyani, yashirin davri10 yilgacha va undan ko'p bo'lishi mumkin. Bu davrda o'ziga virusni yuqtirib olgan odam o'zidagi viruslarni boshqalarga yuqtirib yurishi mumkin. Maxsus tekshiruvdan o'tmaguncha o'ziga virus yuqtirib olganligini mazkur odamning o'zi bilmasligi mumkin.
OITS ning belgilari. Jag' osti, bo'yin, qo'ltiq osti, chov sohasidagi, nafas yo'llari (bronxlar) va ichaklar atrofidagi limfa tugunlari kattalashadi. Terida yiringli yaralar paydo bo'ladi, vaqti-vaqti bilan tan a harorati ko'tariladi. VICH-infeksiya immunitet tanqisligini vujudga keltirgani sababli OITS bilan kasallangan bemor angina, gripp, sil (tuberkulyoz), pnevmoniya, salmonellyoz, sepsis kabi kasalliklarga tez beriluvchan bo'ladi va shu kasalliklar tufayli hayotdan ko'z yumadi.